De sterrenbeelden van Ptolemeus
Claudius Ptolemeus (in het Grieks: Klaudios Ptolemaios) leefde van 85-165 na Christus. Hij was een Griekse geograaf, astronoom en astroloog die hoogstwaarschijnlijk leefde in Alexandrië (Egypte).
Ptolemeus is de schrijver van twee belangrijke wetenschappelijke werken. Eén daarvan is bekend als de De Almagest. Net als zoveel belangrijke Griekse werken uit die tijd werd het in het Arabisch voor het nageslacht bewaard. In de 12e eeuw verscheen een vertaling in het Latijn die eeuwenlang door West-Europese astronomen werd gebruikt.
In de Almagest beschreef Ptolemeus de astronomische kennis die bekend was in de Griekse en Babylonische tijd. Hij leunde hierbij zwaar op het werk van Hipparchus dat 3 eeuwen eerder was verschenen.
Ptolemeus formuleerde het geocentrische model van het heelal. Het model beschreef de Aarde als middelpunt van het heelal. Dit model werd door de Westerse en Arabische wereld geaccepteerd totdat het werd vervangen door het heliocentrische model van Copernicus. Daarnaast beschreef hij een aantal formules voor het berekenen van sterposities. Deze berekeningen werden in de 12e eeuw als de Tabellen van Toledo uit het Arabisch vertaald. De tabellen waren dermate nauwkeurig dat ze honderden jaren lang door astronomen en zeevarenden werden gebruikt. Deze tabellen werden eveneens in de Arabische wereld en India gebruikt. De Almagest bevat daarnaast ook nog eens een stercatalogus. Waarschijnlijk was deze stercatalogus een bijgewerkte versie van de catalogus die Hipparchus had gemaakt. In deze stercatalogus werden 48 sterrenbeelden beschreven. Dit was niet voldoende voor het beschrijven van de gehele sterrenhemel maar alle 48 sterrenbeelden zijn momenteel nog steeds in gebruik en ze zijn dan ook bekend als de 48 klassieke sterrenbeelden van Ptolemeus.
Het andere belangrijke werk van Ptolemeus is de Geographia. Ook dit werk is een compilatie van alles wat er in de Romeinse tijd bekend was over geografie. Hierbij leunde hij zwaar op het werk van de geograaf Marinos van Tyrene en van vele geografen uit het oude Romeinse en Perzische rijk.
Het eerste deel van de Geographia is een discussiestuk over de gebruikte data en methodes. Net zoals in de Almagest had hij alles in één groot schema gegooid. Hij kende coördinaten toe aan alle bekende plaatsen. De breedte werd gemeten vanaf de evenaar (net zoals wij nu nog steeds doen) maar werd niet in graden uitgedrukt maar in de lengte van de langste dag. De meridiaan van 0 graden legde hij over de Canarische Eilanden. Dit was het meest westelijke land dat men in die tijd kende.
Ptolemeus gaf ook instructies hoe men kaarten moest maken van de gehele bewoonde wereld (oikoumenè) en de Romeinse provincies. In het tweede deel van de Geographia geeft Ptolemeus een overzicht van alle topografische plaatsen en kaarten die in die tijd bekend zijn. Zijn oikoumenè omvatte 180 lengtegraden van de Canarische Eilanden in de Atlantische Oceaan tot aan China en ongeveer 80 breedtegraden van het Arctische gebied tot aan Oost-Indië en delen diep in Afrika. Ptolemeus was er zich heel goed van bewust dat hij slechts ongeveer ¼ van de aardglobe kende. De ons bekende delen van de Geographia stammen uit omstreeks 1300 toen ze werden gevonden door Maximus Planudes.
Eratosthenes maakte vanaf de derde eeuw voor Christus kaarten die waren gebaseerd op wetenschappelijke principes maar Ptolemeus verbeterde de projectiemethodes. Het is bekend dat er in het Franse Autun een wereldkaart, gebaseerd op de principes van Ptolemeus, bekend was. Deze,grafisch schitterend vormgegeven kaart toonde echter een aarde die totaal niet leek op de huidige. Dit kwam voornamelijk doordat Ptolemeus de Aarde veel te klein in had geschat. Eratosthenes gebruikte 700 stadia in een graad van de wereldbol waar Ptolemeus er slechts 500 gebruikte. Het is niet bekend of beiden dezelfde stadion gebruikten maar als we er van uitgaan dat beiden dezelfde stadion van 185 meter toepasten dan zien we dat de berekening van Eratosthenes 1/6 te groot is en die van Ptolemeus 1/6 te klein is. Omdat Ptolemeus veel geografische coördinaten omrekende van afstanden naar graden leidde dit tot vertekende kaarten. Zijn waardes voor de breedtegraden vertoonden een afwijking van ongeveer 2 graden. Met de lengtegraden was het nog veel erger gesteld omdat men in die tijd geen nauwkeurige meetmethoden bezat. Ptolemeus was zich bewust van dit probleem. Het duurde tot in de 18e eeuw, tot de uitvinding van de chronometer, eer dit probleem was opgelost. De originele topografische lijst van Ptolemeus kan niet goed gereconstrueerd worden omdat de lijsten vele malen zijn overgeschreven met alle schrijf- en vertaalfouten van dien.
Ptolemeus heeft meer werken geschreven, ook de Tetrabiblos is voor het nageslacht bewaard gebleven. In dit werk geeft hij een overzicht van astrologische methodes in vier delen. (tetra betekent vier, biblos is boek).
In zijn boek Optica, waarvan we alleen maar een hele slechte Arabische vertaling kennen,schrijft hij over de eigenschappen van het licht,inclusief reflectie, refractie en kleur. Andere bekende werken van Ptolemeus zijn de Analemma en de Planisphaerium.
De 48 Klassieke Sterrenbeelden van Ptolemeus (klik op het sterrenbeeld om er naar toe te gaan):
| Nederlandse naam | Latijnse naam |
|---|---|
| Noordelijke sterrenbeelden | |
| Grote Beer | Ursa Major |
| Kleine Beer | Ursa Minor |
| Draak | Draco |
| Cepheus | Cepheus |
| Ossenhoeder | Bootes |
| Noorderkroon | Corona Borealis |
| Hercules | Hercules |
| Lier | Lyra |
| Zwaan | Cygnus |
| Cassiopeia | Cassiopeia |
| Voerman | Auriga |
| Slangendrager | Ophiuchus |
| Slang | Serpens |
| Pijl | Sagitta |
| Arend | Aquila |
| Dolfijn | Delphinus |
| Veulen | Equuleus |
| Pegasus | Pegasus |
| Andromeda | Andromeda |
| Driehoek | Triangulum |
| Perseus | Perseus |
| Dierenriem | |
| Ram | Aries |
| Stier | Taurus |
| Tweelingen | Gemini |
| Kreeft | Cancer |
| Leeuw | Leo |
| Maagd | Virgo |
| Weegschaal | Libra |
| Schorpioen | Scorpius |
| Boogschutter | Sagittarius |
| Steenbok | Capricornus |
| Waterman | Aquarius |
| Vissen | Pisces |
| Zuidelijke sterrenbeelden | |
| Walvis | Cetus |
| Orion | Orion |
| Eridanus | Eridanus |
| Haas | Lepus |
| Grote Hond | Canis Major |
| Kleine Hond | Canis Minor |
| Argo Navis | |
| Kleine Waterslang | Hydrus |
| Beker | Crater |
| Raaf | Corvus |
| Centaurus | Centaurus |
| Wolf | Lupus |
| Altaar | Ara |
| Zuiderkroon | Corona Australis |
| Zuidervis | Piscis Austrinus |
Eerste publicatie: 15 juli 2009
Laatst bijgewerkt: 21 juli 2020
