Achernar – Alpha Eridani
Alpha Eridani – Achernar is een waterstof fuserende dwergster van spectraalklasse B in het sterrenbeeld Eridanus. De ster is ongeveer 139 lichtjaar van ons verwijderd en heeft een visuele helderheid van magnitude 0,40 tot 0,46.
Achernar is de helderste ster in het sterrenbeeld Eridanus en de 9de helderste aan de nachtelijke sterrenhemel. De ster is een beetje helderder dan Betelgeuze in Orion en Hadar in Centaurus en iets lichtzwakker dan Procyon in Canis Minor.
Achernar valt op door zowel zijn helderheid als zijn vorm die meer lijkt op een tol dan op een perfecte bol. De ongewoon vlakke vorm is het gevolg van de hoge rotatiesnelheid van de ster. Het is een van de meest afgeplatte sterren die we kennen.
Stersysteem
Achernar is en hoofdreeksster van spectraalklasse B6 Vep. Het is de blauwste van de 10 helderste sterren aan de hemel en heeft de hoogste temperatuur (± 15.000 Kelvin).
Alpha Eridani is in feite een dubbelstersysteem bestaande uit Alpha Eridani A – Achernar en Alpha Eridani B. de begeleidende ster is een spectraalklasse A die op een afstand van ongeveer 12 Astronomische Eenheden om de primaire component draait. Achernar B is van spectraalklasse A0V – A3V en heeft een geschatte massa van 2 zonsmassa. De twee sterren hebben een omlooptijd van 14 – 15 jaar.
De hoofdcomponent heeft een massa van 6,7 zonsmassa en een straal van 7,3 * 11,4 keer die van de Zon. Het is de meest afgeplatte ster in ons sterrenstelsel en die afgeplatte vorm zou de baan van de begeleider kunnen beïnvloeden.
Met een geprojecteerde rotatiesnelheid van 250 km/ draait Achernar extreem snel om zijn as. Hierdoor is de ster vervormd tot een afgeplatte bol en is de diameter van de ster aan de evenaar 56% groter dan aan de polen. Dit komt vaak voor bij snel draaiende sterren. Wega in het sterrenbeeld Lyra – Lier, Altaïr in de Arend en Regulus in de Leeuw behoren tot de bekendste voorbeelden van dit fenomeen.
De polen van Achernar staan 65° schuin ten opzichte van onze gezichtslijn. Omdat ze dichter bij het zwaartepunt liggen hebben ze een hogere oppervlaktezwaartekracht dan de evenaar. Omdat ze een hogere oppervlaktezwaartekracht hebben, hebben de polen ook een hogere temperatuur en helderheid. Ze worden “verlicht” door de zwaartekracht terwijl de evenaar “verduisterd” door de zwaartekracht. De temperatuur aan de polen kan hoger zijn dan 20.000 Kelvin terwijl deze aan de evenaar 10.000 Kelvin of lager kan zijn.
De hogere temperatuur op de polen creëren een krachtige poolwind die materie over het oppervlak verdrijft. Als gevolg hiervan vormt zich een schil van heet gas rond de polen, wat te zien is als een overmatige emissie van de ster op infrarode golflengtes. Circumstellaire schijven komen veel voor bij Be-sterren, hete sterren met waterstof en neutraal helium in hun optische spectra, waarvan vele circumstellaire schijven bevatten.
Achernar is de helderste Be-ster die we kennen maar de ster werd pas na 1976 als zodanig herkend. Zoals veel sterren in deze klasse vertoont de ster kleine, maar regelmatige helderheidsvariaties en behoort de ster tot een klasse die bekend staat als de Lambda Eridani-veranderlijken.
Wetenswaardigheden
De temperatuur en straal van Achernar zijn lastig te bepalen en dat komt omdat d ester duizenden keren sneller massa verliest dan de Zon.
De afgeplatte vorm van Achernar werd voor het eerst waargenomen door de Very Large Telescope van de ESO in Chili. De mate van afplatting gemeten met de VLT-interferometer was ten tijde van de ontdekking ongekend.
In de oudheid lag Achernar nog zuidelijker dan nu. Rond 3400 voor Christus bedroeg de declinatie 82°, waarmee de ster zich binnen 7,5° van de zuidelijke hemelpool bevond. Rond 1500 voor Christus bevond d ester zich op -76°, onzichtbaar voor de oude Egyptenaren. In e tijd van Ptolemeus (100 na Christus) verschoof de ster naar -67° en was hij nog steeds onzichtbaar vanuit Alexandrië. Achernar is de enige ster van de eerste magnitude die niet in deze Almagest wordt genoemd.
Achernar bleef tot de tijd van de ontdekkingsreizen onbekend op het noordelijk halfrond. De eerste stercatalogus die de ster op de kaart van Eridanus vermeldde is de Uranometria uit 1603 van Johann Bayer. De Duitse uranograaf zag de ster niet zelf maar baseerde zijn afbeeldingen van de zuidelijke sterrenbeelden op waarnemingen van de Nederlandse zeevaarders Pieter Dirkszoon Keyser en Frederick de Houtman.
Achernar is de helderste van de twee sterren in het sterrenbeeld die geselecteerd zijn voor navigatie. De andere is Theta Eridani – Acamar. De twee sterren staan op een lijst van 58 sterren, heldere sterren die een bijzondere status hebben op het gebied van hemelnavigatie omdat ze tot de meest herkenbare sterren aan de hemel behoren. Achernar en Acamar behoren tot de 18 zuidelijke sterren met een declinatie tussen -30° en -90°. Andere sterren in deze groep zijn Rigil Kentaurus, Hadar en Menkent in het sterrenbeeld Centaurus, Fomalhaut in de Zuidervis, Canopus, Avior en Miaplacidus in de Kiel, Kaus Australis in de Boogschutter, Alnair in de Kraanvogel, Suhail in Zeilen, Aria in de Zuiderdriehoek, Shaula in Schorpioen, Ankaa in Phoenix, Peacock in de Pauw en Acrux en Gacrux in het Zuiderkruis.
Ook al zullen de meeste noordelijke waarnemers Achernar nooit zien, velen kennen de ster mogelijk uit een van de vele fictiewerken waarin de ster is gebruikt of genoemd.
Naamgeving
De naam Achernar komt van de Arabische uitdrukking ākhir an-nahr, wat “het einde van de rivier” betekent. De naam werd oorspronkelijk gebruikt voor Theta Eridani, dat nu de eigennaam Acamar heeft, afgeleid van dezelfde uitdrukking. Eridanus is een van de Griekse sterrenbeelden en omdat de Grieken Achernar niet konden zien, markeerde Acamar voor hun het einde van de hemelse rivier.
De naam Achernar voor Alpha Eridani A werd op 30 juli 22016 officieel goedgekeurd door de Working Group on Star Names van de Internationale Astronomische Unie. Informeel wordt de naam gebruikt voor het gehele stersysteem maar formeel is hij alleen van toepassing op de primaire component.
De Chinezen kenden Achernar als Shuǐ Wěi yī (水委一), de Eerste Ster van Gekromd Stromend Water, verwijzend naar het asterisme dat bekend staat als Krom Stromend Water, dat Achernar vormt met Wurren – Zeta Phoenicis en Eta Phoenicis.
Het Boorong-volk in het noordwesten van Victoria in Australië noemde de ster Yerredetkurrk. Yerredetkurrk was de schoonmoeder van Totyarguil, vertegenwoordigt door het sterrenbeeld Aquila – Arend, die hem haar nooit niet zien, rekening houdend met het lokale culturele taboe.
Locatie
Achernar bevindt zich aan de verre zuidelijke hemel en is vanaf locaties ten noorden van de 33ste breedtegraad helemaal niet te zien. Voor waarnemers ten zuiden van de -33ste breedtegraad is de ster circumpolair en is het gehele jaar door zichtbaar. De ster bevindt zich in hetzelfde gebied aan de hemel als de iets zwakkere Alpha Gruis – Alnair, Alpha Phoenicis – Ankaa en Alpha Tucanae, de helderste sterren in de zuidelijke vogelsterrenbeelden Kraanvogel – Gruis, Phoenix en Toekan – Tucana.
Voor waarnemers ten zuiden van de 33ste breedtegraad is Achernar gemakkelijk te vinden, zowel omdat de ster erg helder is als omdat de ster zich in hetzelfde gebied aan de hemel bevindt als twee heldere sterrenstelsels, de Grote en de Kleine Magelhaanse Wolk.
De Grote Magelhaanse Wolk, gelegen in de sterrenbeelden Mensa – tafelberg en Dorado – Goudvis, is een van de meest nabije sterrenstelsels en het vierde grootste lid van de Lokale Groep. Voor waarnemers ten zuiden van de 20ste breedtegraad lijkt dit sterrenstelsel op een zwakke wolk. Onder perfecte waarneemomstandigheden beslaat het ene gebeid dat meer dan 20 keer de diameter van de volle maan beslaat. Met een schijnbare helderheid van magnitude 0,9 is het een van de helderste astronomische objecten aan de nachtelijke hemel.
De Grote Magelhaanse Wolk vormt een paar met de Kleine Magelhaanse Wolk, een ander helder satellietstelsel. Met een visuele helderheid van magnitude 2,7 is het kleinere sterrenstelsel ook helderder dan de meeste zichtbare sterren, maar omdat de helderheid verspreid is over een gebied van 2,5 * 2,5° is het vanuit lichtvervuilde gebieden minder makkelijk te zien dan de Grote Magelhaanse Wolk. De Kleine Magelhaanse Wolk bevindt zich ongeveer 15° onder Achernar, terwijl de Grote Magelhaanse Wolk ongeveer 20° ten oosten van de Kleine Magelhaanse Wolk ligt. 47 Tucanae, de op één na helderste bolvormige sterrenhoop aan de hemel is te zien naast de Kleine Magelhaanse Wolk.
Achernar kan worden gebruikt om de zuidelijke hemelpool te vinden, die ongeveer halverwege de ster en het sterrenbeeld Zuiderkruis – Crux ligt.
De zuidelijke hemelpool kan ook gevonden worden door een denkbeeldige gelijkzijdige driehoek te tekenen met Achernar en Canopus als twee van de hoekpunten. Het derde hoekpunt van de driehoek, gelegen in de richting van de Zuidelijke Aanwijzers (Alpha en Bèta Centauri), is de zuidelijke hemelpool. Een andere methode is om een kleinere driehoek te tekenen met de twee Magelhaanse Wolken, eveneens in de richting van de heldere Alpha en Bèta Centauri. Het derde hoekpunt is dan de hemelpool.
Sigma Octantis – Polaris Australis, de ster die het ware zuiden aangeeft, is de meest nabije zichtbar ester bij de zuidelijke hemelpool. Omdat de ster niet erg helder is (met ene magnitude van 5,47 is de ster op een heldere nacht nauwelijks zichtbaar) en ook geen deel uitmaakt van een gemakkelijk herkenbaar asterisme, worden de sterren van het Zuiderkruis – Crux vaak gebruikt om het zuiden te vinden.
Sterrenbeeld
Achernar ligt aan de zuidpunt van het sterrenbeeld Eridanus en markeert het einde van de hemelse rivier, vertegenwoordigd door een reeks zwakke sterren die begint bij Bèta Eridani – Cursa, iets ten noordwesten van Rigel, aan de voet van Orion. De noordpunt van het sterrenbeeld is zichtbaar voor de meeste noordelijke waarnemers maar het hele sterrenbeeld is alleen te zien vanaf locaties ten zuiden van de 32ste breedtegraad.
Eridanus is in grootte het 6de sterrenbeeld aan de hemel. Het bevat verschillende opvallende deepsky objecten, waaronder de reflectienevel IC 2118, de planetaire nevel NGC 1536, het spiraalstelsel NGC 1300 en het ringstelsel NGC 1291.
In Eridanus bevindt zich ook Epsilon Eridanus – Ran, de 3de meest nabije ster of het 3de meest nabije stersysteem tot de Zon dat met het blote oog zichtbaar is. Met een visuele helderheid van magnitude 3,74 is Epsilon Eridani vanaf de meeste plaatsen op aarde zichtbaar. De ster bevindt zich halverwege Bèta Orionis – Rigel en Omicron Ceti – Mira.
De beste tijd van het haar om de sterren en deepsky objecten in Eridanus waar te nemen is de maand december als het sterrenbeeld ‘s avonds hoger boven de horizon klimt.
De 10 helderste sterren in Eridanus zijn Achernar (Alpha Eri, mag. 0,40 – 0,46), Cursa (Bèta Eri, mag. 2,80), Acamar (Theta1 Eri, mag. 2,88), Zaurak (Gamma Eri, mag. 2,88 – 2,96), Rana (Delta Eri, mag. 3,51 – 3,56), Upsilon4Eridani (mag. 3,55), Phi Eridani (mag. 3,55), Chi Eridani (3,70), Tau4 Eridani (mag. 3,57 – 3,72)en Ran (Epsilon Eri, mag. 3,74).
Alpha Eridani – Achernar
| Spectraalklasse | B6Vep |
| Variable type | Be |
| Schijnbare helderheid (magnitude) | 0,40 – 0,46 |
| Absolute helderheid (magnitude) | -1,46 |
| Afstand (lichtjaar – parsec) | 139 – 43 |
| Radiale snelheid (km/s) | 16 |
| Massa (zon=1) | 6,7 |
| Lichtsterkte (zon=1) | 3,15 |
| Straal (zon=1) | 7,3 |
| Temperatuur (Kelvin) | 15.000 |
| Leeftijd (miljoen jaar) | 37,3 |
| Rotatiesnelheid (km/s) | 250 |
| Sterrenbeeld | Eridanus |
| Namen en aanduidingen | Alpha Eridani Achernar 70 Eridani HD 10144 |
Eerste publicatie: 11 oktober 2017
Volledige revisie: 20 april 2025
Bron: Earthsky/Wikipedia & vele anderen
