Albireo – Bèta Cygni
Albireo, ook bekend als Bèta Cygni, is de op een na helderste ster in het sterrenbeeld Zwaan – Cygnus. Op het eerste oog is het geen bijzondere ster. Maar bekijk je de ster door een kleine telescoop dan is dat ineens heel anders. De ster lost op in een schitterende dubbelster waarvan een component goudkleurig is en de andere component zwak blauw. Ofschoon de twee sterren aan de sterrenhemel dicht bij elkaar staan is dat alleen maar vanuit ons gezichtspunt bekeken. Astronomen weten nog steeds niet zeker of de twee sterren wel gravitationeel met elkaar verbonden zijn. Maar dat maakt voor ons helemaal niets uit. Het kleurcontrast tussen de twee sterren is zo opvallend en mooi dat het Albireo een van de mooiste dubbelsterren aan de sterrenhemel maakt.
Op zoek naar Albireo
Als je het sterrenbeeld Zwaan – Cygnus kan vinden dan heb je Albireo ook snel te pakken. Het sterrenbeeld Zwaan heeft een gemakkelijk te herkennen vorm. Het lijkt namelijk op een kruis en daarom wordt het soms ook wel het Noorderkruis genoemd. De helderste ster van het sterrenbeeld heet Deneb en markeert de kop van het kruis oftewel de staart van de Zwaan. Albireo markeert de basis van het kruis oftewel de kop van de Zwaan.
Het sterrenbeeld Zwaan maakt ook deel uit van een veel groter sterpatroon dat als de Zomerdriehoek bekend staat. De Zomerdriehoek bestaat uit de sterren Wega van het sterrenbeeld Lier, Altaïr van het sterrenbeeld Arend en Deneb van het sterrenbeeld Zwaan. Lees meer over de Zomerdriehoek.
Bèta Cygni – Albireo – is de hoofdcomponent in een meervoudig stersysteem in het sterrenbeeld Cygnus – Zwaan. In kleine telescopen is de ster zichtbaar als een optische dubbelster. Met een schijnbare helderheid van magnitude 2,90 is het de vijfde helderste ster in de Zwaan en de zwakste van de sterren die het Noorderkuis vormen. Bèta Cygni is ongeveer 415 lichtjaar van ons verwijderd. Het is een van de best bekende contrasterende dubbelsterren aan de sterrenhemel en een populair doelwit voor amateurastronomen.
Stersysteem
Bèta Cygni ziet er met het blote oog uit als een enkele ster en is in een kleine telescoop als een dubbelster zichtbaar. De twee optische componenten worden Bèta Cygni A of Beta1 Cygni en Bèta Cygni B of Beta2 Cygni genoemd. De helderste van de twee – Bèta Cygni A – heeft een gele kleur terwijl de zwakkere component – Bèta Cygni B – blauw van kleur is. De twee vormen een van de meest contrasterende paren aan de sterrenhemel.
De twee componenten zijn 34,2 boogseconden gescheiden maar het is onzeker of ze een fysiek paar vormen of dat ze op dezelfde gezichtslijn staan. Als ze een echt dubbelstersysteem vormen dan hebben ze minstens 75.000 jaar nodig voor een baan om elkaar. Als de sterren niet dezelfde eigenbeweging hebben dan kan dit een toevallige uitlijning zijn.
De hoekafstand tussen de twee sterren is in ruim 260 jaar niet veranderd en de positiehoek van Albireo B is slechts in geringe mate veranderd. De sterren bevinden zich echter op verschillende afstanden. De Hipparcos-missie plaatste Albireo A op 434 lichtjaar van de Aarde en Albireo B op 401 lichtjaar. De gegevens van de Gaia-missie duiden op afstanden tussen 330 en 390 lichtjaar voor beide sterren. De Gaia-gegevens zijn echter onvoldoende om te bepalen of de sterren door zwaartekracht aan elkaar zijn gebonden.
Een in 2021 gepubliceerd onderzoek bevestigde dat Albireo Aa, Ac en B waarschijnlijk even oud zijn, dat wil zeggen dat ze dezelfde oorsprong hebben en dat de kans dat Albireo A en B een toevallige uitlijning hebben, erg klein is. De sterren zijn echter hoogstwaarschijnlijk ongebonden. De onderzoekers stelden voor dat het Bèta Cygni-systeem mogelijk de resterende massieve kern is van een sterrenhoop die is opgelost of nog steeds aan het oplossen is. Uit hetzelfde onderzoek zijn vier andere sterren gevonden die mogelijk een gemeenschappelijk eigenbeweging delen met Albireo, allemaal op grotere afstand dan Albireo B, maar binnen 5° van Albireo A.
Bovendien ontdekten de onderzoekers dat Albireo Ac massiever is dan Albireo Aa en suggereerden dat de extra massa van de component Ac verklaard kan worden door de aanwezigheid van een onzichtbare metgezel.
De Washington Double Star Catalog (WDS) vermeldt nog 10 zwakkere metgezellen, geen van hen helderder dan magnitude 10. Slechts één van de metgezellen bevindt zich dichter bij Albireo A dan Albireo B, terwijl andere verspreid zijn over een gebied tot op 142° afstand van de hoofdcomponent.
Albireo A
Albireo A is vermoedelijk een viervoudig stersysteem dat bestaat uit de componenten Albireo Aa, Ab, Ac en Ad. Het bestaan van Albireo Ab is nog niet bevestigd en blijft twijfelachtig. Toen de ontdekking werd gerapporteerd was de scheiding tussen Albireo Aa en Ab 0,1 boogseconde en nu is die 0,0 boogseconde waardoor het onmogelijk is om het paar op te lossen. De ontdekking van Albireo Ad in 2022 maakt het bestaan van Albireo Ab onwaarschijnlijk aangezien dit laatste het systeem qua zwaartekracht onstabiel zou maken.
Albireo Aa en Albireo Ac zijn slechts 0,4 boogseconden van elkaar gescheiden en kunnen alleen worden opgelost in telescopen van 50 cm en groter. Het duurt ongeveer 121,7 jaar om een baan te voltooien. De fysieke afstand tussen de beide sterren bedraagt gemiddeld 48 Astronomische Eenheden.
De maximale baanafstand tussen Albireo Aa en Ad bedraagt ongeveer 1,9 Astronomische Eenheden, wat overeenkomt met een hoekafstand van 0,0157 boogseconden. Albireo Ad draait in een periode van 371 dagen om de primaire component.
Albireo Aa
De hoofdcomponent Albireo Aa heeft een schijnbare helderheid van magnitude 3,21 en een spectrale classificatie van K2II, wat duit op een oranje reus. Het is een rode reus of superreus met een massa van 5,2 zonsmassa. Met een effectieve temperatuur van 4400 kelvin bedraagt de lichtsterkte 1259 keer die van de Zon. De ster heeft een straal van 62 keer die van de Zon en een geprojecteerde rotatiesnelheid van 8,34 km/s.
Albireo Ac
De status en eigenschappen van de metgezellen zijn nog steeds niet helemaal duidelijk. Albireo Ac is een blauwwitte hoofdreeksster van spectraalklasse B8. De ster heeft een schijnbare helderheid van magnitude 5,85. De ster heeft een massa van 2,7 zonsmassa en een lichtsterkte van 79 keer die van de Zon. De oppervlaktetemperatuur bedraagt 10.000 Kelvin. De ster heeft een straal van 3 keer die van de Zon.
Albireo Ad
De ontdekking van Albireo Ad werd in maart 2022 aangekondigd. De ster heeft een lage massa en werd gevonden met behulp van de radiale snelheidsmethode en gegevens verkregen met de Heidelberg Extended Optical Range Spectrograph (HEROS) echelle-spectrograaf gemonteerd op de 1,2 meter Telescopio Internacional de Guanajuato Robótico Espectroscópio (TIGRE) telescoop in Mexico. De ster heeft een massa van ongeveer 0,85 zonsmassa.
Dezelfde studie analyseerde de spectra van Albireo om de stellaire parameters van Albireo Aa te bepalen. De onderzoekers verkregen een straal van 55 keer die van de Zon, een rotatiesnelheid van 4,45 km/s en een massa van 5,2 zonsmassa.
Albireo B
Albireo B is een blauwwitte hoofdreeksster van spectraalklasse B8Ve. De ster heeft een schijnbare helderheid van magnitude 5,11. De ster heeft een straal van 2,59 keer die van de Zon en een massa van 3,7 zonsmassa. Met een temperatuur van 13.200 Kelvin bedraagt de lichtsterkte 230 keer die van de Zon. De leeftijd wordt geschat op 100 miljoen jaar. In tegenstelling tot Albireo Aa is Albireo een snelle draaier. Het is een Be-ster met een verwachte rotatiesnelheid van minstens 250 km/s. als gevolg hiervan verliest de ster materiaal en wordt hij omgeven door een circumstellaire schijf van gas.
Wetenswaardigheden
Ondanks dat de ster de Bayer-aanduiding Bèta heeft is de ster zwakker dn Sadr – gamma Cygni, Fawaris – Delta Cygni en Aljanah – Epsilon Cygni.
Omstreeks het jaar 3.870.000 zal Albireo de helderste ster aan de sterrenhemel zijn. De ster zal ons naderen tot op 80 lichtjaar. Op zijn maximum (omstreeks het jaar 4.610.000) zal de ster een schijnbare helderheid van magnitude -0,2 hebben. Een beetje zwakker dan Canopus tegenwoordig is.
Aan het einde van de 19de eeuw werd ontdekt dat het spectrum van de hoofdcomponent samengesteld is. De ster werd toen met de 11 inch Draper Telescope gefotografeerd als onderdeel van het Henry Draper Memorial-project. Waarnemingen tussen 1898 en 1918 bevestigden dat het om een dubbelster ging waaruit variaties in radiale snelheid van de ster naar voren kwamen. De twee componenten werden in 1923 in de Henry Draper Catalog vermeld als HD 183912 en HD 183913.
Een begeleider werd in 1978 op een afstand van 0,125 boogseconde gedetecteerd met behulp van spikkelinterferometrie met de 1,93 meter telescoop van het L’Observatoire de Haute Provence (OHP) in het zuidoosten van Frankrijk. De metgezel wordt Bèta Cygni Ab genoemd in de Washington Double Star Catalog.
Waarnemingen gepubliceerd in 1982 onthulden een metgezel op een hoekafstand van 0,44 boogseconden, de ster werd in 1976 opgelost met behulp van spikkelinterferometrie met de 2,1 meter telescoop van de Kitt Peak sterrenwacht in Arizona. De ster wordt als Bèta Cygni Ac vermeld in de Washington Double Star Catalog en als Bèta Cygni C in de Catalog of Components of Double and Multiple Stars. (Dit is niet dezelfde component C als degene die vermeld staat in de WDS; de laatste is slechts een visuele metgezel). De geschatte omlooptijd van het jaar bedraagt ongeveer 214 jaar.
Naamgeving
De naam Albireo komt voort uit een verkeerd begrip van de woorden ab ireo in de beschrijving van het sterrenbeeld Cygnus in de Almagest uit 1515. Er wordt aangenomen dat de naam afkomstig is van het Griekse woord ornis, de naam voor het sterrenbeeld Cygnus en later in het Arabisch urnis werd. Toen de naam in het Latijn werd vertaald, werd ten onrechte aangenomen dat deze verwees naar Erysimon, de Griekse naam voor haagmosterd, en werd het ireo (Latijn voor haagmosterd). De woorden ab ireo werden uiteindelijk gezien als een miskopie en veranderden in al-bireo.
De naam werd op 20 juli 2016 officieel goedgekeurd door de Working Group on Star Names van de Internationale Astronomische Unie. De naam is formeel alleen van toepassing op de component Bèta Cygni Aa, maar wordt informeel gebruikt voor het hele systeem en zijn andere individuele componenten.
In de Middeleeuwse Arabische astronomie stond Albireo bekend als Al Minhar al Dajjajah, wat “snavel van de kip” betekent. De naam verwees naar de positie van de ster in het sterrenbeeld. Deze naam verscheen in de 17de eeuw in het calendarium van de Egyptische astronoom Al Achsasi Al Mouakket. Het werd in het Latijn vertaald naar Rostrum Gallinae.
Locatie
Albireo is heel gemakkelijk te vinden omdat de ster relatief helder is en deel uitmaakt van een bekend zomerasterisme, het Noorderkruis. De ster bevindt zich aan de voet van het kruis, aan de andere kant van het sterrenbeeld dan de heldere Deneb, de ster die de bovenkant van het kruis en de staart van de hemelse Zwaan markeert. Deneb – Alpha Cygni, Sadr – Gamma Cygni en Albireo markeren de as van het kruis terwijl Aljanah – Epsilon Cygni en Fawaris – Delta Cygni – de dwarsbalk vormen.
Het Noorderkruis is op een heldere nacht behoorlijk opvallend en ligt binnen de grenzen van de Zomerdriehoek, een groter zomerasterisme bestaande uit Deneb samen met Wega en Altaïr.
Albireo kan worden gebruikt om Messier 56 te vinden, een heldere bolhoop in Lier met een visuele helderheid van magnitude 8,3. De bolhoop ligt ongeveer halverwege tussen Albireo en Sulafat, iets dichterbij Albireo. Sulafat is de op één na helderste ster in Lier en ligt aan de andere kant van het sterrenbeeld dan Wega.
Sterrenbeeld
Albireo bevindt zich in het sterrenbeeld Cygnus – Zwaan. Het is gemakkelijk te herkennen aan het Noorderkruis-asterisme. Cygnus is in grootte het 15de sterrenbeeld. Het is een van de klassieke Griekse sterrenbeelden die in de 2de eeuw na Christus in de Almagest van Ptolemeus werden beschreven.
Cygnus is de thuisbasis van een aantal populaire telescoopdoelen, waaronder de dubbelsterren Fawaris en Mu Cygni, de open sterrenhopen Messier 29, Messier 39 en NGC 6910 en het heldere spiraalstelsel NGC 6946, ook bekend als het Vuurwerkstelsel vanwege de vele supernova’s die er zijn waargenomen. Heldere nevels in het sterrenbeeld zijn onder andere de Noord-Amerikanevel – NGC 7000 en de Pelikaannevel – IC 5070 nabij Deneb, de Crescentnevel – NGC 6888 en de Gamma Cygni-nevel – IC 1318 nabij Sadr, de Sluiernevel – NGC 6960, 6962, 6979, 6992 en 6995 in de buurt van Aljanah en de Knipperende Planetaire Nevel – NGC 6826.
De beste tijd van het jaar om de sterren en deepsky-objecten in de Zwaan te bekijken is de maand september als het sterrenbeeld ’s avonds hoog boven de horizon staat. Voor noordelijke waarnemers is Zwaan zichtbaar van juni tot december.
De 10 helderste sterren in Cygnus – Zwaan zijn Deneb (Alpha Cyg, mag. 1,25), Sadr (Gamma Cyg, mag. 2,23), Aljanah (Epsilon Cyg, mag. 2,48), Fawaris (Delta Cyg, mag. 2,87), Albireo (Bèta Cyg, mag. 2,90), Zeta Cygni (mag. 3,21), Xi Cygni (mag. 3,73), Tau Cygni (mag. 3,65 – 3,75), Iota2 Cygni (mag. 3,77) en Kappa Cygni (mag. 3,81).
Bèta Cygni – Albireo
| Spectraalklasse | K2II (Albireo Aa), B8:p (Albireo Ac), B8Ve (Albireo B) |
| Schijnbare helderheid (magnitude) | 2,90 |
| Afstand Albireo A (lichtjaar – parsec) | 430 – 133 |
| Radiale snelheid Albireo A (km/s) | -23,5 |
| Sterrenbeeld | Cygnus – Zwaan |
| Namen en aanduidingen | Albireo Bèta Cygni 6 Cygni |
| Bèta Cygni A | HR 7417 |
| Bèta Cygni Aa | HD 183912 |
| Bèta Cygni Ab | HD 183913 |
| Bèta Cygni B | HD 183914 |
Albireo Aa
| Spectraalklasse | K2II |
| Schijnbare helderheid (magnitude) | ,21 |
| Absolute helderheid (magnitude) | -2,45 |
| Massa (zon=1) | 5,2 |
| Straal (zon-1) | 62 |
| Lichtsterkte (zon=1) | 1259 |
| Temperatuur (Kelvin) | 4400 |
| Rotatiesnelheid (km/s) | 8,34 |
Albireo Ac
| Spectraalklasse | B8:p |
| Schijnbare helderheid (magnitude) | 5,85 |
| Absolute helderheid (magnitude) | -0,25 |
| Massa (zon=1) | 2,7 |
| Straal (zon=1) | 2,59 |
| Lichtsterkte (zon=1) | 79 |
| Temperatuur (Kelvin) | 10.000 |
Albireo B
| Spectraalklasse | B8Ve |
| Schijnbare helderheid (magnitude) | 5,11 |
| Afstand (lichtjaar – parsec) | 400 – 123 |
| Radiale snelheid (km/s) | -18,8 |
| Massa (zon=1) | 3,7 |
| Lichtsterkte (zon=1) | 230 |
| Straal (zon=1) | 2,59 |
| Temperatuur (Kelvin) | 13.200 |
| Leeftijd (miljoen jaar) | 100 |
.
Eerste publicatie: 9 augustus 2017
Volledige revisie: 30 augustus 2024
Bron: EarthSky/Sky & Telescope/Star-facts/Wikipedia
