Aldebaran – het oog van de stier

Aldebaran is de helderste ster van het sterrenbeeld Taurus – Stier. Het is een enorme ster die als hij op de plaats van de Zon zou staan tot voorbij de baan van Mercurius zou reiken.

Aldebaran – gegevens

Officiële naam (IAU)	Aldebaran
Andere aanduidingen	Alpha Tauri, HR 1457, HIP 21421
Schijnbare helderheid (magnitude)	0,86
Afstand tot de Aarde (lichtjaar)	66,5
Type ster	Rode reus, K5 III
Kleur	Rood/oranje
Massa (zonsmassa)	1,16
Straal (straal van de Zon)	44
Sterrenbeeld	Taurus – Stier
Meervoudig stersysteem	Mogelijk
Veranderlijke ster	Ja
Exoplaneten	Ja, mogelijk een gasreus
Uiteindelijk lot	Planetaire nevel/witte dwerg

Aldebaran – fysische kenmerken

Aldebaran, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier – Taurus, is een perfect voorbeeld van een rode reus. Rode reuzen zijn om verschillende redenen interessante objecten. Anders dan onze Zon die in zijn kern waterstof fuseert om zich tegen zijn eigen zwaartekracht te beschermen heeft een rode reus als Aldebaran al zijn reserves verbruikt en in plaats daarvan wordt er in een schil om de heliumkern waterstof gefuseerd.

Terwijl de rustige kern blijft samentrekken zwelt het waterstofomhulsel op waardoor de buitenste schil van de ster enorm uitdijt. Aldebaran heeft een diameter van 44 keer de diameter van de Zon. Maar verbazingwekkend genoeg is hun massa ongeveer gelijk. De buitenste waterstofschil van Aldebaran is dus veel ijler dan die van de Zon. Een neveneffect van deze uitdijing is een toename van de helderheid van de rode reus: Aldebaran schijnt met de kracht van 450 keer die van de Zon. De ster behoort tot spectraalklasse K.

Maar misschien het meest interessante kenmerk van de ster, en zeker het meest voor de hand liggende van ons perspectief, is de temperatuur die de rode reus zijn kleur geeft. Alleen omdat de ster rood is wil dat nog niet zeggen dat ze heter is. Het tegenovergestelde is waar. Rode reuzen zijn relatief koele sterren en Aldebaran is daarop geen uitzondering. Terwijl het oppervlak van de Zon ongeveer 5500 °C is, is Aldebaran aanzienlijk koeler met een oppervlaktetemperatuur van ongeveer 3700 °C. je kan de kleur van Aldebaran eens vergelijken met die van andere sterren in de buurt zoals de blauwe Rigel in Orion of de witgele Capella in Auriga.

Aldebaran zou een meervoudig stersysteem kunnen zijn. Aan de hemel heeft Aldebaran vijf veel kleinere begeleiders en eentje daarvan lijkt, uitgaande van gegevens van de Europese GAIA-missie, om de ster heen te draaien. Om Aldebaran heen draait vermoedelijk grote exoplaneet. Aldebaran b heeft een massa van ongeveer 6 keer Jupiter. De exoplaneet werd al in 1993 gevonden maar het bestaan bleef tot 2015 betwist. Pas toen kwamen astronomen tot de conclusie dat het hier toch echt om een exoplaneet moest gaan.

Herkomst – mythologie

De naam Aldebaran komt van het Arabische al Dabaran en dat betekent “de volger”. De naam zou kunnen voortvloeien uit het feit dat Aldebaran achter de Pleiaden opkomt en hen door de lucht ‘volgt’. Vermoedelijk moeten we dit interpreteren als de jager die zijn prooi achtervolgt. Die prooi is hier dan de open sterrenhoop de Pleiaden. Deze laatste werd vaak afgebeeld als een vlucht vogels, mogelijk duiven. Volgens Richard Hinckley Allen die met zijn boek “Star Names” een standaardwerk op het gebied van sternamen schreef, werd de naam Aldebaran vroeger ook vaker gebruikt om hele open sterrenhoop de Hyaden mee aan te duiden.

Aldebaran bevindt zich in het sterrenbeeld Stier en wordt vaak afgebeeld als het oog van de Stier. Taurus is een erg oud sterrenbeeld met associaties met runderen die teruggaan tot het Mesopotamië van meer dan 4000 jaar geleden. Taurus zou zelfs de grote stier kunnen zijn op de oude grotschilderingen in Lascaux in Frankijk. Kunstenaars beelden de stier echter vaak maar half af.

Omdat het een heldere en opvallende ster is was Aldebaran in het oude Perzië één van de vier Koninklijke Sterren. De andere drie Koninklijke Sterren waren Regulus, Antares en Fomalhaut.

De oude Grieken, Romeinen, Babyloniërs en Egyptenaren kenden allemaal het concept van de Stier. In sommige Indiaanse culturen is de stier een bizon. Ver in het noorden zagen de Inuit er een ijsbeer in. De Stier lijkt Orion aan te vallen. Orion verdedigt zich tegen de Stier en dit drama speelt zich inderdaad af in sommige mythen.

De heliacale opkomst van Taurus, en dan met name de Pleiaden, werd in de oudheid ook gezien als een teken dat de lente aanstaande is. Als gevolg van de precessie van de aardas is dat overigens tegenwoordig niet meer het geval.

In een Hindoe mythe werd Aldebaran soms wel geassocieerd met een hele knappe jonge vrouw Rohini die vermomd als een antilope achterna werd gezeten door het wellustige vader Mriga die zich had vermomd als een hert.

In een verhaal van de Dakota Sioux indianen was Aldebaran een ster die naar de Aarde was gevallen en die een slang doodde waardoor de Mississippi rivier ontstond.

Aldebaran is ook de naam van een van de paarden die de strijdwagen van Ben Hur trokken.

Er zijn ook astronomen die een verband leggen tussen Aldebaran en een grote cirkel van stenen die in de oudheid op een berg in het Amerikaanse Wyoming zijn aangelegd. De oude Indianen hebben deze plek, het Big Horn medicijnwiel, vermoedelijk gebruikt als een soort van observatorium om de opkomst van Aldebaran net voordat de Zon opkomt in juni, te bepalen. Dit werd gedaan om het juni solstice te voorspellen.

Aldebaran is een veranderlijke ster die, met een grote periode, een variatie vertoont van ongeveer 0,25 magnitude. Deze veranderlijkheid is mogelijk door de Aboriginals al vastgelegd via mondelinge overlevering.

De nu niet meer functionerende ruimtesonde Pioneer 10 zal, als er geen verstoringen in zijn traject optreden, over enkele miljoenen jaren in de buurt van Aldebaran passeren.

Hoe Aldebaran te zien

In helderheid is Aldebaran ongeveer de 14^de ster aan de nachtelijke hemel. Als je eenmaal het juiste deel van de hemel te pakken hebt is Aldebaran eenvoudig te vinden. De rode kleur van de ster helpt je daarbij. Maar misschien het beste hulpmiddel om Aldebaran te lokaliseren is de nabijheid van twee goed herkenbare objecten: het sterrenbeeld Orion en de sterrenhoop de Pleiaden. Alhoewel niet perfect wijst de driesterrenlijn van de gordel van Orion wijst ook ongeveer in de richting van Aldebaran.

Vanuit ons gezichtspunt lijkt Aldebaran ook een prominent lid te zijn van de open sterrenhoop de Hyaden. Maar dit is slechts een zichtlijneffect. Aldebaran bevindt zich veel dichter bij dan de sterren van de Hyaden.

Heb je een telescoop en wil je deepsky objecten zien dan kan je vanuit Aldebaran ook gemakkelijk de beroemde Krabnevel vinden. Dit is het restant van een supernova die in 1054 explodeerde.

Aldebaran bevindt zich ook in de buurt van de ecliptica en dat betekent dat er af en toe samenstanden en bedekkingen plaatsvinden met de Maan en planeten. Dit kan mooie fotomomenten opleveren.

Eerste publicatie: 26 december 2017
Volledige revisie: 26 november 2021
Bron: Sky & Telescope/EarthSky