Sterrenbeelden

Het sterrenbeeld Cygnus – Zwaan

Het sterrenbeeld Cygnus uit de steratlas van Johann Bayer
Cygnus – uit de Uranometria van Johan Bayer uit 1603

Cygnus is een sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel. De naam betekent “de zwaan” in het Latijn. Het sterrenbeeld wordt meestal geassocieerd met de mythe van Zeus en Leda. Het sterrenbeeld is gemakkelijk te herkennen aan het asterisme dat we het Noorderkruis noemen.

De Zwaan is rijk aan bekende deep sky objecten zoals de Pelikaannevel, de Noord Amerikanevel, de Sluiernevel en het Vuurwerkstelsel en ook de beroemde radiobron Cygnus X-1.

Cygnus is één van de 48 klassieke sterrenbeelden van Ptolemeus. Er zijn twee meteorenzwermen die hun radiant in het sterrenbeeld hebben liggen: de Kappa Cygniden en de Oktober Cygniden.

Samen met Aquila, Ara, Centaurus, Corona Australis, Corvus, Crater, Crux, Hercules, Hydra, Lupus, Lyra, Ophiuchus, Sagitta, Scutum, Sextans, Serpens, Triangulum Australe en Vulpecula tot de Hercules-familie van sterrenbeelden.

Gegevens Sterrenbeeld

Nederlandse naam Latijnse naam Afkorting Genitief
Zwaan Cygnus Cyg Cygni
Zichtbaarheid Mei – December (aangegeven zijn de maanden waarin het sterrenbeeld om 22 uur boven de horizon staat) voor waarnemers tussen de 90ste en de -40ste breedtegraad
Grootte In grootte is Zwaan het 16de sterrenbeeld. Het sterrenbeeld beslaat een oppervlakte van 804 (°)2 aan de sterrenhemel.
Omgeving Het sterrenbeeld wordt omringd door Cepheus, Draco, Lyra, Vulpecula, Pegasus en Lacerta
Meteorenzwermen oktober-Cygniden en de κ-Cygniden

Gegevens sterren

1) Deze namen zijn geautoriseerd door de Internationale Astronomische Unie. Alleen de sterren die een naam hebben zijn opgenomen in het overzicht.

Ster

Naam

Betekenis

Helderheid
(magnitude)

Afstand
(lichtjaar)

α Cyg Deneb 1) (Hindi: Hans) Staart van de kip 1,25 3261,6
β Cyg Albireo 1) 3,03 386,0
γ Cyg Sadr 1) Borst van de kip 2,21 1553,2
ε Cyg Gienah/Aljanah Vleugel 2,46 72,08
π Cyg Azelfafage 1) Voet van het paard 4,68 1716,6
δ Cyg Rukh 2,9 165
ω Cyg Ruchba 5,0/5,2 910/400
Kaart van het sterrenbeeld Cygnus - Zwaan met de namen van de sterren
Cygnus – klik op de afbeelding voor een kaart met de namen van de sterren

Mythologie

het sterrenbeeld Cygnus wordt met verschillende mythes geassocieerd maar voornamelijk met de mythe over de Spartaanse koningin Leda die, na verleid te zijn door Zeus die zich in een Zwaan had veranderd, twee tweelingen kreeg: de onsterfelijke Pollux en Helen en de sterfelijke Castor en Clytemnestra. De sterfelijke kinderen werden opgevoed door haar echtgenoot koning Tyndareus en de onsterfelijke kinderen werden door Zeus opgevoed. Castor en Pollux komen terug in het sterrenbeeld Tweelingen – Gemini.

Cygnus wordt ook soms geïdentificeerd als Orpheus, de tragische Griekse held die door de Maenaden van Thracië werd gedood omdat hij Dionysus niet wilde eren. Na zijn dood werd Orpheus in een zwaan veranderd en naast zijn lier aan de sterrenhemel geplaatst. De lier is het sterrenbeeld Lyra.

Cygnus wordt ook geassocieerd met Cycnus uit de Griekse mythologie. Er zijn er verschillende geweest maar de beroemdste Cycnus is de zoon van Ares die Heracles uitdaagde in een duel en verloor. Maar er is ook een Cycnus, zoon van Poseidon, die aan de zijde van de Trojanen vocht in de Trojaanse oorlog en die door Achilles werd gedood en na zijn dood in een zwaan werd veranderd en er was de Cycnus, een goeie vriend van Phaëton, de sterfelijk zoon van de zonnegod Helios.

Van de drie bovenstaande is de mythe over Phaëton degene die het vaakst met het sterrenbeeld Cygnus wordt geassocieerd. In dit verhaal hielden Phaëton en Cycnus een race langs de hemel waarbij ze te dicht bij de Zon kwamen. Hun strijdwagens verbrandden en ze vielen terug naar de Aarde. Cycnus vond zijn vriend Phaëton dood terug op de bodem van de rivier Eridanus. Hij kon zijn vriend niet meer redden en hij sloot daarom een verdrag met Zeus: als de god hem in een zwaan veranderde dan zou hij blijven leven zolang als een zwaan normaal gesproken leeft. Eenmaal in een zwaan veranderd dook Cycnus de rivier in en haalde het lichaam van Phaëton naar boven en hij gaf zijn vriend een passende begrafenis. De ziel van Phaëton kon op die manier naar het hiernamaals reizen. Zeus was onder de indruk van de opofferingsgezindheid en plaatste Cycnus als de zwaan aan de sterrenhemel.

Andere culturen

Ondanks deze mooie verhalen kenden de Grieken het sterrenbeeld als Ornis, wat vogel betekent. Het waren de Romeinen die het sterrenbeeld Cygnus noemden. De Arabieren zagen in het sterrenbeeld een kip. Cygnus is één van de 48 klassieke sterrenbeelden van Ptolemeus.

In het Hindoeisme wordt de tijdsperiode (Muhurta) tussen 04:24 en 05:12 de Brahmamuhurtha genoemd. Dit betekent “het moment van het heelal”. De sterren die hierbij horen zijn de sterren van Cygnus. Het wordt gezien als een hele gunstige periode om te mediteren of de dag te starten.

In Polynesië werd Cygnus vaak als een afzonderlijk sterrenbeeld gezien. In Tonga werd het Tuula-lupe genoemd en in op Tuamotu werd het Fanui-tai of Fanui-raro genoemd.

In Nieuw-Zeeland heette het sterrenbeeld Mara-tea. Op de Genootschapseilanden werd het Pirea-tea of Taurua-i-te-haapa-raa-manu genoemd. Beta Cygni heette in Nieuw-Zeeland vermoedelijk Whetu-kapoo. Gamma Cygni werd op Tuamotu Fanui-runga genoemd.

In de islamitische astronomische wereld werd Deneb vaak gebruikt. De naam Deneb komt van het Arabische woord “dhaned” en dat betekent “staart” en van de Arabische frase “Dhanab ad-Dajãjah” en dat betekent “de staart van de kip”.

China

In het Chinese liefdesverhaal Que Xiao markeert Deneb de brug van eksters over de melkweg heen. De Melkweg scheidt de geliefden Niu Lang (de ster Altaïr) en Zhi Nu (de ster Wega) die slechts een nacht per jaar, aan het einde van de zomer, bij elkaar kunnen zijn. In andere versies van het verhaal is Deneb een fee die de chaperonne is als de twee geliefden elkaar ontmoeten.. In dit verhaal worden de twee geliefden Niu Lang en Zhi Nu door de godin van de hemel gescheiden. Het sterrenbeeld Cygnus is in dit verhaal de brug. Lees het hele verhaal over Niu Lang en Zhi Nu.

In de Chinese astronomie verwijst het Hemelse Ford –  天津 – Tiān Jīn naar een sterrenbeeld bestaande uit de sterren Epsilon Cygni, Gamma Cygni, Delta Cygni, 30 Cygni, Alpha Cygni, Nu Vugni, Tau Cygni, Upsilon Cygni en Zeta Cygni.

De Chinese naam voor Epsilon Cygni zelf is “de negende ster van het Hemelse Ford”. In het Chinees:  天津九 – Tiān Jīn jiǔ). De Chinese naam voor Gamma Cygni is “de eerste ster van het Hemelse Ford –  天津一 Tiān Jīn yī.

De Chinese naam voor Deneb is “de vierde ster van het Hemelse Ford – 天津四 – Tiān Jīn sì.

Cygnus op oude sterrenkaarten

Cygnus – uit de Uranometria van Johan Bayer uit 1603

Cygnus – uit de Atlas Celeste van John Bevis (± 1750)

Cygnus – uit de Uranographia van Johannes Hevelius (± 1690)

Cygnus - Urania's Mirror
Cygnus – uit Urania’s Mirror (± 1825) samen met de sterrenbeelden Lacerta, Lyra en Vulpecula. By Sidney Hall – This image is available from the United States Library of Congress’s Prints and Photographs divisionunder the digital ID cph.3g10063.This tag does not indicate the copyright status of the attached work. A normal copyright tag is still required. See Commons:Licensing for more information., Public Domain, Link

De sterren van de Zwaan

Asterisme – het Noorderkruis

Het Noorderkruis wordt gevormd door de vijf sterren Deneb (Alpha Cygni), Delta Cygni, Albireo (Beta Cygni), Gienah (Epsilon Cygni) en Sadr (Gamma Cygni) in het centrum.

Sadr – Gamma Cygni – γ Cygni
Gamma Cygni bevindt zich in het midden van het Noorderkruis. De traditionele naam Sadr komt van het Arabische woord “sadr” dat “borst” betekent. De ster is ook soms bekend bij zijn Latijnse naam “Pectus Gallinae”en dat betekent “de borst van de kip”.

Gamma Cygni bevindt zich op een afstand van ongeveer 1800 lichtjaar van de Zon. De ster heeft een visuele helderheid van magnitude 2,2. De massa van gamma Cygni bedraagt 12 zonsmassa en de straal is gelijk aan 150 * de straal van de Zon. De leeftijd van de ster wordt geschat op slechts 12 miljoen jaar. Door zijn grootte jaagt de ster zijn brandstof er heel snel doorheen. Erg oud zal Sadr dan ook niet worden.

Sadr wordt omringd door de diffuse nevel IC 1318.

Gienah – Epsilon Cygni – ε Cygni – Aljanah
Epsilon Cygni heeft een visuele helderheid van magnitude 2,5 en bevindt zich op een afstand van ongeveer 72,7 lichtjaar. De ster is 62 * zo helder als de Zon en heeft een straal van 11 * de Zon. De ster heeft een visuele begeleider van de 13de magnitude.

De traditionele naam Gienah moet de ster delen met Gamma Corvi in het sterrenbeeld Raaf. De traditionele naam Gienah komt van het Arabische “janah” en dat betekent “de vleugel”.

Rukh – Delta Cygni – δ Cygni
Delta Cygni is een drievoudige ster met een gezamenlijke helderheid van magnitude 2,9. Het stersysteem bevindt zich op een afstand van ongeveer 165 lichtjaar.

Delta Cygni bestaat uit twee sterren die dicht bij elkaar staan en een ster die een beetje verder weg staat. De helderste ster van het systeem is een zeer snel ronddraaiende ster die het einde van zijn leven nadert. Deze ster draait met een snelheid van 135 kilometer per seconde om zijn as. De tweede ster heeft een helderheid van magnitude 6,3 en de derde, verst verwijderde ster, heeft een helderheid van magnitude 12.

Omstreeks het jaar 11250 is Delta Cygni gedurende een periode van ongeveer 400 jaar onze poolster.

Albireo – Beta Cygni – β Cygni
Albireo is in helderheid slechts de vijfde ster van het sterrenbeeld. Het is een dubbelster op een afstand van ongeveer 380 lichtjaar. De ster markeert de kop van de Zwaan en maakt dus ook deel uit van het asterisme het Noorderkruis.

Albireo bestaat uit een gele ster met een visuele helderheid van magnitude 3,2. Deze ster is feitelijk ook een dubbelster, en een zwakkere blauwe begeleider die een visuele helderheid van magnitude 5,8 heeft. De beide sterren staan 35 boogseconden van elkaar af. Het contrast tussen beide sterren maakt Albireo een leuke dubbelster voor de amateurastronoom.

Albireo A is de helderste component en bestaat uit twee sterren die 9,4 boogseconden van elkaar staan. Je hebt een flinke telescoop nodig om ze te kunnen scheiden. Albireo B is een snel ronddraaiende Be-ster. Deze ster draait met een snelheid van ongeveer 250 kilometer per seconde om zijn as.

Zeta Cygni – ζ Cygni
Zeta Cygni bevindt zich op een afstand van ongeveer 151 lichtjaar. De ster heeft een helderheid van magnitude 3,2. De straal van de ster bedraagt 14,7 * de straal van de Zon en de ster heeft een helderheid van 119 * de helderheid van de Zon. Zeta Cygni heeft een begeleider van de 12-de magnitude.

Tau Cygni – τ Cygni
Tau Cygni bevindt zich op een afstand van 68,2 lichtjaar van de Zon. Het is een dubbelster met helderheden van magnitude 3,8 en 6,4. De begeleider is een ster van spectraalklasse G en lijkt heel erg veel op onze Zon.

Kappa Cygni – κ Cygni
Kappa Cygni bevindt zich op een afstand van 124,2 lichtjaar van de Zon, de ster heeft een helderheid van magnitude 3,8. De ster markeert de punt van de linkervleugel van de Zwaan en is onder heldere omstandigheden met het blote oog zichtbaar. Kappa Cygni is bekend als naamgever van de gelijknamige meteorenzwerm die zijn radiant ongeveer 5° ten noorden van de ster heeft. De kappa-Cygniden zijn actief in augustus.

Eta Cygni – Eta Cygni

Eta Cygni heeft een visuele helderheid van magnitude 3,9, de ster bevindt zich op een afstand van ongeveer 139 lichtjaar van de Zon.

Pi Cygni – π Cygni – Azalfafage

Pi Cygni bestaat uit twee stersystemen. Pi1 Cygni heeft een visuele helderheid van magnitude 4,7 en bevindt zich op een afstand van 1680 lichtjaar. De traditionele naam van de ster, Azalfafage, komt van het Arabische “al thilf al faras” en dat betekent “het paardenspoor”,of van “al azal al-dajajah” en dat betekent “de staart van de kip”.

Pi2 Cygni bevindt zich op een afstand van ongeveer 1156 lichtjaar en heeft een visuele helderheid van magnitude 4,2. Het is een spectroscopische dubbelster met een helderheid van meer dan 2200 * de helderheid van de Zon. Pi2 Cygni heeft verschillende traditionele namen. Pennae Caudalis; “de staartveren” in het Latijn en “Sama al Azrak” en dat is Arabisch voor “de blauwe hemel”.

In het Chinees verwijst het sterrenbeeld “Vliegende Slang” – 螣蛇 – Téng Shé naar een sterrenbeeld bestaand euit de sterren Pi1 Cugni, Alpha Lacertae, 4 Lacertae, Pi2 Cygni, HD 206267, Epsilon Cephei, Beta Lacertae, Sigma Cassiopeiae, Rho Cassiopeiae, Tau Cassiopeiae, AR Cassiopeiae, 9 Lacerta, 3 Andromedae, 7 Andromedae, 8 Andromedae, Lambda Andromedae, Kappa Andromedae, Psi Andromedae en Iota Andromedae.

Pi1 Cygni zelf heet dan “de vierde ster van de Vliegende Slang”- 螣蛇四 – Téng Shé sì

34 Cygni – P Cygni
P Cygni is een veranderlijke ster die tot een klasse van sterren behoort die hun energie er in recordtempo doorheen jagen. De ster zal vermoedelijk slechts enkele miljoenen jaren oud worden en daarna als en supernova exploderen. P Cygni bevindt zich op een afstand van ongeveer 6000 lichtjaar. Het is één van de helderste sterren die we kennen.

P Cygni werd voor het eerst in 1600 bestudeerd door de Nederlandse astronoom Willem Blaeu. De ster was niet eerder zichtbaar. P Cygni bereikte omstreeks 1600 binnen een paar jaar een helderheid van magnitude 3. In 1626 zwakte de helderheid weer af om in 1655 weer toe te nemen en in 1662 weer af te zwakken. Omstreeks 1715 werden de helderheidsvariaties veel minder groot en sinds die tijd heeft de ster een helderheid van magnitude 5. Tegenwoordig heeft de ster een visuele helderheid van magnitude 4,8 met een variatie van 0,5 magnitude.

Johann Bayer gaf de ster de aanduiding P als zijnde een nova. P Cygni wordt soms een permanente nova genoemd vanwege de extreme helderheidsveranderingen ofschoon het gedrag van de ster eigenlijk helemaal niet lijkt op dat van een echte nova.

Theta Cygni – θ Cygni
Theta Cygni bevindt zich op een afstand van 59,8 lichtjaar. De ster heeft een visuele helderheid van magnitude 4,5. De ster heeft een helderheid van 4 * de Zon en een massa van 1,38 zonsmassa. De leeftijd van de ster wordt geschat op 0,6 tot 1,9 miljard jaar.

Theta Cygni heeft een zwakke begeleider die een helderheid van magnitude 13 heeft. Dit is een rode dwerg.

Theta Cygni is bekend omdat de ster vermoedelijk een planeet heeft. Deze planeet draait met een periode van minder dan 6 maanden om de ster heen. De planeet heeft een massa van 2 * de massa van Jupiter maar de aanwezigheid is nog niet officieel bevestigd.

16 Cygni
16 Cygni is een drievoudige ster. De twee helderste sterren lijken erg op onze Zon; de hebben een visuele helderheid van magnitude 6,0 respectievelijk 6,2. De derde ster is een rode dwerg. 16 Cygni bevindt zich op een afstand van ongeveer 70 lichtjaar van de Zon. Astronomen hebben een planeet ontdekt die in een baan om 16 Cygni B draait.

Gliesse 777
Gliesse 777 bevindt zich op een afstand van 51,8 lichtjaar. Het is een ster van spectraalklasse G6 die een helderheid heeft van magnitude 5,7. In 2005 ontdekten astronomen twee planeten bij deze ster. Er is nog een begeleider die zich op een afstand van ongeveer 3000 Astronomische Eenheden bevindt Dit is een rode dwerg waarvan men denkt dat ook dit weer een dubbelster is. Deze rode dwerg heeft een helderheid van magnitude 14,4.

Ruchba – Omega Cygni – ω Cygni
Omega Cygni is een drievoudige ster bestaande uit twee visuele dubbelen die slechts 1/3° van elkaar vandaan staan. Omega-1 Cygni bevindt zich op een afstand van ongeveer 910 lichtjaar en heeft een visuele helderheid van magnitude 5.0. Omega-2 Cygni bevindt zich op een afstand van ongeveer 400 lichtjaar en heeft een visuele helderheid van magnitude 5,2.

De traditionele naam van de ster, Ruchba, komt uit het Arabisch en betekent “de knie van de kip”.

χ Cygni is wellicht de meest interessante veranderlijke ster in Cygnus. Het is een veranderlijke ster uit de Mira-klasse. De periode bedraagt 408 dagen. De minimum magnitude bedraagt 14,2 terwijl het maximum rond magnitude 4,4 ligt.

Deneb – een verre ster -alpha Cygni – α Cygni

Deneb is een van de verste sterren die we nog met het blote oog kunnen zien. Dat komt mede door het feit dat Deneb één van de helderste sterren in ons sterrenstelsel is. De precieze afstand tot Deneb is niet bekend. Schattingen variëren van 1425 tot 7000 lichtjaar. De metingen die met de Hipparchos-satelliet begin 90-tiger jaren zijn gedaan zijn wellicht de meest betrouwbare. Die berekeningen komen uit op een afstand ergens tussen 1400 en 3230 lichtjaar. Op deze schaal blijft Deneb één van de meest verre sterren die we met het blote oog kunnen zien. Licht dat we nu zien is meer dan 1000 jaar geleden vertrokken.

Om op deze grote afstand een ster nog met het blote oog te kunnen zien betekent wel dat Deneb enorm helder en moet zijn en veel energie moet produceren. Van de 20 helderste sterren (uitgedrukt in absolute helderheid) is alleen Rigel in het sterrenbeeld Orion helderder. Deneb is een zogenaamde A2Ia-ster en dat betekent dat het een superreus (Ia) is van spectraal klasse A2. Uitgaande van een afstand van 2600 lichtjaar tot de Aarde betekent dit dat Deneb ongeveer 200 keer groter is dan onze Zon en een massa van 20 zonsmassa heeft. Uitgaande van de spectraalklasse heeft Deneb een oppervlakte temperatuur van 8500 tot 9000 Kelvin. Deneb heeft een visuele helderheid van magnitude 1,25 en een absolute helderheid van magnitude -7.0.

In het onderstaande Hertzsprung-Russel diagram is te zien dat Deneb bij de helderste sterren hoort die we kennen.

Het Herzsprung-Russell diagram
Het Herzsprung-Russell diagram. By ESOhttps://www.eso.org/public/images/eso0728c/, CC BY 4.0, Link

Deneb is niet de grootste ster in ons sterrenstelsel. Onder andere Betelgeuze In Orion en Antares in de Schorpioen zijn groter. Uitgaande van de hoeveelheid electromagnetische straling die de ster produceert behoort ze wel tot de meest energierijke sterren.Men vermoedt dat de bekende Noord-Amerika-nevel in het sterrenbeeld Cygnus kan oplichten door de straling die van Deneb afkomstig is.

Deneb maakt aan de sterrenhemel deel uit van verschillende patronen die elkaar overlappen. Deneb is de helderste ster van het sterrenbeeld Cygnus – Zwaan. De ster vormt de staart van de zwaan. Als je “deneb” in een sternaam tegenkomt betekent dit altijd “staart”. Daarnaast maakt Deneb deel uit van een asterism (een groep gemakkelijk te herkennen sterren die een herkenbaar patroon vormen maar geen officieel sterrenbeeld zijn) dat bekend is als het Noorderkruis. Als laatste is Deneb één van de drie sterren die de Zomerdriehoek vormen. De andere twee sterren zijn Wega in het sterrenbeeld Lier en Altaïr in het sterrenbeeld Arend. Van deze drie is Deneb de meest noordelijke en de zwakste ster maar in combinatie met de andere twee heldere sterren is Deneb toch goed te vinden aan de sterrenhemel.

De zomerdriehoek
De zomerdriehoek wordt gevormd door de sterren Deneb – Altaïr en Wega

Vanuit Nederland en België gezien is Deneb een circumpolaire ster en dat betekent dat de ster nooit onder gaat. De ster is ten zuiden van de 45-ste breedtegraad helemaal nooit zichtbaar. Op Mars is Deneb momenteel de poolster.

Geschiedenis en mythologie

De naam Deneb komt van het Arabische Al Dhanab ad-Dajajah hetgeen “Staart van de Kip” betekent. Het mag duidelijk zijn dat in oude tijden het sterrenbeeld géén zwaan was. Net zoals andere heldere sterren heeft ook Deneb meerdere namen. Eén van de meest rare namen is Uropygium hetgeen betekent: het achterste deel van het lichaam van een vogel waaruit veren groeien

In de Chinese mythologie is Deneb gelinkt aan het verhaal over de herdersjongen en het wevende meisje. In dit verhaal is Wega het meisje en Altaïr de jongen. De twee worden gescheiden door de melkweg. Eens per jaar mogen de twee elkaar ontmoeten als een grote groep eksters een brug vormt over de rivier aan de hemel. Deneb stelt de brug voor.

De ster van Bessel – 61 Cygni

61 Cygni is geen heldere ster maar het is een ster met een hele grote eigenbeweging. Een ster dus die snel beweegt te opzichte van de achtergrondsterren. De snelle beweging houdt verband met de afstand tot de Aarde.

61 Cygni is geen heldere ster, ze is maar met moeite met het blote oog zichtbaar maar onder de sterren die met het ongewapende oog zichtbaar is speelt ze wel een relevante rol vanwege die grote eigenbeweging.

61 Cygni is één van de meest nabije sterren. De afstand tot de Aarde bedraagt 11,4 lichtjaar. De ster is in afstand de vierde ster die met het blote oog zichtbaar is. De andere drie sterren zijn Alpha Centauri, Sirius en Epsilon Eridani. De beweging van 61 Cygni is met het oog alleen gedurende een mensenleven niet waarneembaar. De eigenbeweging is ontdekt door zorgvuldige waarnemingen. Deze eigenbeweging werd in 1804 ontdekt door de Italiaanse astronoom en wiskundige Giuseppe Piazzi. Hij noemde de ster de Vliegende Ster.

61 Cygni is geclassificeerd als een K-ster die zich nog op de hoofdreeks bevindt. In feite hebben we het over een dubbelster want we hebben twee maken met twee K-sterren die om een gemeenschappelijk zwaartepunt draaien. De sterren draaien in 639 jaar om elkaar heen. Een K-ster is een koudere ster dan onze Zon die een G-ster is. De energieproductie van beide K-sterren van 61 Cygni bij elkaar is minder dan de energieproductie van onze Zon.

61 Cygni is niet echt gemakkelijk te vinden aan de sterrenhemel. De ster bevindt zich ruwweg op de helft tussen de sterren Deneb en Gienah (zeta Cygni). In die omgeving staan verschillende andere zwakke sterren dus een nauwkeurige zoekkaart is aan te raden. De herfst en de winter is de beste periode om de ster waar te nemen.

Zoekkaart voor 61 Cygni - de ster van Bessel
Kaartje met de positie van 61 Cygni – de ster van Bessel

Astronomen hebben de grote eigenbeweging van de ster ontdekt aan het einde van de 18de eeuw. De ster is uitgebreid bestudeerd door de Duitse astronoom Frierich Bessel. Hij gebruikte de waargenomen eigenbeweging om de afstand tot de ster te berekenen. 61 Cygni wordt daarom soms ook wel de Ster van Bessel genoemd.

De röntgenbron Cygnus X-1

Cygnus X-1 is een zeer sterke röntgenbron in het sterrenbeeld Zwaan. De röntgenbron is uitgebreid bestudeerd en het is vermoedelijk een stellair zwart gat. Meer over Cygnus X-1 op zijn eigen pagina: De röntgenbron Cygnus X-1

Deep sky objecten

Messier 29

Messier 29 in Cygnus
Messier 29 in Cygnus. Publiek domein, Koppeling

Andere benamingen: M29, NGC 6913
Type Object: open sterrenhoop
Afstand: 4000 lichtjaar
Visuele helderheid: 7.1
Schijnbare grootte: 7 boogminuten

De open sterrenhoop maakt deel uit van de Cygnus OB1 associatie die zich van ons verwijderd met een snelheid van 28 kilometer per seconde. Als er niet zo veel donker stof tussen ons en de sterrenhoop zou zijn dan zouden de sterren een factor 1000 helderder zijn. M29 bestaat uit ongeveer 50 sterren. De vijf helderste sterren zijn reuzensterren van spectraalklasse B0. Zouden we een dergelijke ster op de plaats van de zon zetten dan zou het zonlicht een factor 160.000 maal helderder zijn. De sterrenhoop is ongeveer 10 miljoen jaar oud en heeft een doorsnede van rond de 11 lichtjaar.

M29 is uitgebreid onderzocht door astronomen. Ze hebben er gezocht naar dubbelsterren. Tussen 1996 en 2003 zijn er 226 hoge resolutie spectra gemaakt van 16 sterren. Twaalf van de 16 bleken dubbel te zijn. Waarom zoeken naar dubbelsterren? Ze zijn belangrijk in de evolutie van sterren.

De open sterrenhoop is één van de originele ontdekkingen van Charles Messier. Hij nam de sterrenhoop voor het eerst waar in de nacht van 29 op 30 juli 1764: ik heb een groep gevonden bestaande uit 6 of 7 sterren die zich onder Gamma Cygni bevinden. In de kleine telescoop zijn ze zichtbaar als een nevel.

M29 werd herontdekt door Caroline Herschel. Ze zag een groep van 5 sterren 1 graad onder Gamma Cygni. Volgens haar stond de open sterrenhoop niet in de catalogus van Messier. Achteraf weten we dat Messier de coördinaten van M29 niet helemaal goed had genoteerd.

Het is knap van Messier dat hij in het rijke sterveld in Cygnus een groepje sterren heeft gevonden dat werkelijk met elkaar is verbonden.

Messier 39

Messier 39 in Cygnus
Messier 39 in Cygnus. Door Christian van EndernEigen werk, CC BY-SA 3.0, Koppeling

Andere benamingen: M39, NGC 7092
Type Object: open sterrenhoop
Sterrenbeeld: Cygnus
Afstand: 825 lichtjaar
Visuele helderheid: 4.6
Schijnbare grootte: 32 boogminuten

Deze open sterrenhoop bevindt zich op ongeveer 825 lichtjaar van ons vandaan en is rond de 300 miljoen jaar oud. De hoop bestaat uit ongeveer 30 sterren die erg zicht bij elkaar in de buurt staan: ze omspannen ongeveer 7 lichtjaar. Het betreft allemaal hoofdreekssterren en de helderste van de sterren staan net op het punt om het rode reuzenstadium te bereiken.

M39 is niet zo heel erg moeilijk te vinden. Zoek het sterrenbeeld Cygnus op en richt je verrekijker op de helderste, meest noordelijke ster Deneb genoemd. De open sterrenhoop staat 9 graden ten oosten en een beetje richting noorden van Alpha Cygni. De open sterrenhoop is in verrekijkers en zoekers zichtbaar als een kleine nevel maar bij gebruik van een grotere telescoop is de groep volledig op te lossen in afzonderlijke sterren. Omdat M39 relatief groot is gebruik je het beste een kleine vergroting.

Mogelijk is de open sterrenhoop in 325 v. Chr. al opgemerkt als een vergeetachtig object door Aristoteles en is de sterrenhoop ook in 1750 gezien door Le Gentil. Achter, meestal wordt M39 als één van de originele ontdekkingen van Messier gezien. Hij nam het object voor het eerst waar in de nacht van 24 op 25 oktober 1764. Messier noteerde: ik ontdekte in de staart van Cygnus een cluster van sterren die al met een kleine telescoop goed is te zien, ze bevat geen nevels.

William Herschel bekeek M39 ook maar hij kon er geen cluster van sterren van maken: te groot en te uitgebreid. Zijn zoon John Herschel nam M39 echter wel op in de NGC-catalogus.

NGC 6826

NGC 6826 in Cygnus
NGC 682 in Cygnus. Messier 39 in Cygnus. Door Christian van EndernEigen werk, CC BY-SA 3.0, Koppeling

Andere benamingen: Caldwell 15, de Knipperende planetaire nevel
Type object: planetaire nevel
Afstand: ± 2200 lichtjaar
Visuele Helderheid: 88
Schijnbare grootte: 26′ * 24′

Ofschoon meerdere planetaire nevels bij visueel waarnemen een knipperend gedrag lijken te vertonen wordt deze onder amateur-astronomen aangeduidt als de “Knipperende Planetaire”-nevel. Het knipperen wordt veroorzaakt door de vaak relatief heldere ster die er voor zorgt dat in eerste instantie de zwakke nevel niet of slechts zeer moeilijk zichtbaar is. Als bonus zijn aan beide zijden van de nevel een soort jet te zien die bekend staan onder de naam FLIERs, oftewel Fast Low-Ionization Emission Regions.

NGC 6826 werd op 6 september 1793 ontdekt door William Herschel.

 NGC 7000

NGC 7000 in Cygnus
NGC 7000 in Cygnus. Door Nynyny – self-made, amateur photo, Publiek domein, Koppeling

NGC 7000 (Caldwell 20) is beter bekend als de Noord-Amerika nevel. Het is een redelijk zwakke emissie nevel die met een stevige verrekijker of een kleine vergroting kan worden bekeken. Een UHC-filter kan helpen om meer detail zichtbaar te maken. De vorm van de roodachtige kleur zijn alleen goed zichtbaar op fotografische opnames. NGC 7000 staat iets ten westen van de ster χ Cygni. Sommige astronomen denken dat de nevel wordt aangestraald door de ster Deneb (α Cygni). Indien dat zo is dan bevindt de nevel zich op een afstand van ± 1800 lichtjaar en is de nevel ± 100 lichtjaar in doorsnede.

NGC 7000 is op 24 oktober 1786 door Sir William Herschel ontdekt.

NGC 6888

NGC 6888 in Cygnus
NGC 6888 in Cygnus. Door HewholooksEigen werk, CC BY-SA 3.0, Koppeling

NGC 6888 is gasnevel die ook bekend is onder zijn Engelse naam, de Crescent-nevel. NGC 6888 heeft een doorsnede van 25 lichtjaar en is ontstaan door dat zijn centrale ster enorme delen gas de ruimte in heeft geslingerd. De centrale ster is een zogenaamde Wolf-Rayet ster (WR136). Per 10.000 jaar stoot de ster ongeveer 1 zonsmassa aan materie uit. De centrale ster stoot in een sneltreinvaart al zijn materie weg. Aangezien het een zware ster is zal hij zijn leven eindigen met een supernova-explosie. NGC 6888 bevindt zich op ongeveer 5000 lichtjaar afstand. De foto is gemaakt m.b.v. de Isaac Newton Telescoop die op de Canarische Eilanden staat. Voor amateur-astronomen is NGC 6888 niet het gemakkelijkste object. Een 15-20 cm telescoop en een donkere en heldere nacht zijn noodzakelijk om iets van de nevel te kunnen waarnemen. Gebruik een vergroting van ongeveer 100x. Amateurastronoen die de beschikking hebben over een nog grotere telescoop kunnen de nevel veel beter waarnemen maar vooral fotografisch zal de nevel goed tot zijn recht komen.

 De Noordelijke Kolenzak-nevel

De Noordelijke Kolenzak-nevel in het sterrenbeeld Cygnus

De echte Kolenzak-nevel vinden we in het sterrenbeeld Zuiderkruis dat vanaf het noordelijk halfrond niet zichtbaar is. Aan de noordelijke sterrenhemel vinden we echter ook een donkere nevel die de naam Kolenzak eer aan doet. Deze donkere nevel bevindt zich in het sterrenbeeld Zwaan. Op de foto is Kolenzak-nevel zichtbaar onder de Noord-Amerikanevel linksboven in beeld.

De Noordelijke Kolenzak-nevel omspant een gebied van 5° bij 6° tussen de sterren Deneb, Sadir en Gienah in het noordoostelijke deel van de Zwaan. In deze regio komen vele donkere nevels voor maar de Noordelijke Kolenzak-nevel markeert het begin van een donkere band in de Melkweg. Deze enorme donkere band strekt zich uit van de Zwaan tot in het sterrenbeeld Boogschutter. Deze donkere stofnevel bevat voor ongeveer 1 miljoen zonsmassa aan materie.

Alhoewel niet zo bekend als de Kolenzak-nevel in het Zuiderkruis is ook deze nevel al heel erg lang bekend. De oude Grieken kenden het verhaal van de legendarische Phaeton die de teugels van het strijdwagen van de zonnegod overnam maar de controle verloor tijdens zijn tocht langs de hemel. Zeus haalde Phaeton neer met een bliksemschicht en hij viel daarbij in de rivier Eridanus. Zijn broer Cygnus verzamelde de overblijfselen van Phaeton en begroef ze op een nette manier. Zeus beloonde Cygnus voor zijn toewijding en plaatste heb als een Zwaan aan de sterrenhemel. De roekeloze tocht van Phaeton wordt gemarkeerd door de donkere nevel aan het begin (of aan het eind) van de donkere band door de Melkweg.

Bij heldere hemel is de Noordelijke Kolenzak-nevel eenvoudig te vinden. Je hebt geen optische instrumenten nodig ofschoon een verrekijker wel kan helpen. Gebruik geen telescoop: de nevel is veel te groot voor je beeldveld. Vroeger dacht men dat de Noordelijke Kolenzak-nevel minder donker was dan de zuidelijke in het Zuiderkruis maar metingen hebben uitgewezen dat er geen verschil is in donkerte. De zuidelijke Kolenzak-nevel is beter zichtbaar omdat hij zich in een helderder deel van de melkweg verbindt en daardoor beter afsteekt tegen de achtergrond.

IAU-kaart van het sterrenbeeld Cygnus
IAU-kaart van het sterrenbeeld Cygnus – Zwaan
IAU-kaart van het sterrenbeeld Cygnus – Zwaan

Download de kaart van het sterrenbeld Cygnus – Zwaan.

 

Eerste publicatie: 20 juli 2009
Laatste keer gewijzigd op: 12 juli 2020