Alnilam – de gesp van Orions riem

Alnilam is de middelste ster van de beroemde gordel van Orion die uit drie sterren bestaat. De gordel is heel gemakkelijk te vinden want de drie sterren staan op een rechte lijn ongeveer even ver van elkaar vandaan en ze lijken alle drie ongeveer dezelfde helderheid te hebben. Maar Alnilam valt op doordat het een supermassieve, super verre en misschien wel de interessantste, super lichtsterke ster is.

Fysische kenmerken

Stel je de Zon voor op een hete zomerdag; denk aan het licht dat je ziet en de warmte die je voelt. Deze energie is zo sterk dat het de fotosynthese in planten aandrijft en op zijn beurt bijna al het leven op Aarde. Veel gebruikelijke brandstoffen zijn uiteindelijk afkomstig van de Zon: benzine, steenkool, aardgas en propaan, om nog maar te zwijgen over al onze wind- zonne- en hydro-elektriciteit. Al deze energie zou onmogelijk zijn zonder onze lokale ster die de processen aandrijft, zowel nu als in het verleden. Zonder de Zon zou de activiteit op Aarde tot stilstand komen.

Maar nemen we nu Alnilam. Deze ster heeft een lichtkracht van 800.000 keer de Zon. Gezien het feit dat de Zon te fel is om zelfs maar naar te kijken, gaat de helderheid van een ster als Alnilam ons voorstellingsvermogen te boven. Het enige wat we kunnen doen is getallen vergelijken en analogieën maken. Als je (zeer) ronde cijfers zou willen gebruiken dan kan je de Zon verkleinen zodat deze slechts zo helder is als onze Maan. Alnilam is dan net zo helder als onze Zon normaal is.

Een ster als Alnilam kan niet zoveel energie produceren zonder dat daar iets tegenover staat. Net als de twee andere sterren in de gordel van Orion is Alnilam een blauwe superreus die als een idioot zijn brandstofvoorraad aan het verbranden is. Naarmate de brandstofvoorraad minder wordt zal Alnilam veranderen van blauw naar rood en nog groter worden en de helderheid zal alleen nog maar meer toenemen. Uiteindelijk zal de ster zijn leven als supernova eindigen en een zwart gat als eindresultaat achterlaten.

Alnilam heeft een visuele helderheid van magnitude 1,65 en is daarmee best een heldere ster. In helderheid is het de 29^ste ster aan de sterrenhemel. Zou de ster, gezien zijn lichtkracht van 800.000 keer de Zon niet veel hoger op de lijst moeten staan? Nee, en dat komt doordat de ster ver van ons vandaan staat. Alnilam is bijna 2000 lichtjaar van de Aarde verwijderd. Licht volgt de omgekeerde kwadratenwet en dat betekent dat de intensiteit met het kwadraat van de afstand zwakker wordt. Dit verklaart waarom de ster niet zo helder lijkt te zijn als d ester zou kunnen zijn als de afstand tot de Aarde wat kleiner zou zijn.

Herkomst/mythologie

Onder culturen over de gehele wereld is er een brede consensus dat Orion een soort menselijke figuur voorstelt en dan ook nog eens een imposante figuur. De Grieks/Romeinse mythologie ligt ten grondslag aan de huidige naam van Orion en dat hij een krachtige jager is met een zwaard dat aan zijn riem hangt (het zwaard ziet er wat wazig uit omdat het gedeeltelijk uit gaswolken bestaat). Orion is ook de eigenaar van de twee nabijgelegen honden, Canis Major, de Grote Hond en Canis Minor, de Kleine Hond. De drie achtervolgden vermoedelijk Lepus de Haas.

Maar naast jager heeft Orion ook andere rollen vervult. De Ojibwe cultuur van Noord-Amerika zag Orion als de Wintermaker. Vroege Arabische mythen combineren de sterren van Orion en Gemini – Tweelingen om er een vrouwelijke krijger met een boog van te maken. De vrouwelijke krijger werd later omgevormd tot een reus die de meer bekende vorm van Orion aanneemt.

In het oude Egypte was Orion Osiris, de god der Doden en één theorie gaat zelfs zo ver dat hij suggereert dat de gordel van Orion de oriëntatie van de drie grote pyramides van Gizeh inspireerde. In dit idee zou Alnilam de middelste piramide van Chefren vertegenwoordigde. In zowel de structuren als de sterren staat een van de drie leden enigszins buiten de as ten opzichte van de andere twee.

De uitlijning is echter helemaal niet zo perfect als vaak wordt beweerd: niet alleen is de hoek niet helemaal goed maar de oorspronkelijke studie heeft ook de riem van Orion omgekeerd om de overeenkomst mogelijk te maken. De theorie wordt daarom niet algemeen aanvaard.

Hoe Alnilam te zien

Voor veel astronomen is Orion de koning van de winter. Het is moeilijk om dit schitterende sterrenbeeld te evenaren wat betreft grootte, helderheid en het enorme aantal heldere sterren waaronder Rigel, Betelgeuze en Bellatrix. Maar het is de driesterrengordel die zoveel mensen herkennen als het belangrijkste kenmerk van het sterrenbeeld.

Vroeg in de winter begint de krijger/reus/jager vroeg in de avond boven de oostelijke horizon omhoog te klimmen. Tegen het midden van de winter is hij al hoog in het zuidoosten zichtbaar bij het aanbreken van de schemering. Orion wordt geflankeerd door twee nabijgelegen grote sterren: de rode ster Aldebaran rechtsboven en de blauwwitte ster Sirius linksonder. Orion bevindt zich net onder de ecliptica dus de Maan en planeten bewegen vaak bovenlangs zijn hoofd.

Het gebied rond de gordel van Orion is rijk aan nevels, waaronder uiteraard de Orionnevel, evenals anderen nevels die je met behulp van een telescoop zou kunnen detecteren. Als je de regio fotografeert zul je merken dat je camera ook de subtiele roze en paarse kleuren van het gas kan onderscheiden.

Tegen de tijd dat de lente begin verdwijnt Orion in de schittering van de Zon maar de Wintermaker zal er tegen het einde van het jaar weer zijn. Bekijk Alnilam voordat de lente aanbreekt.

Alnilam data

Officiële naam	Alnilam
Andere aanduidingen	Epsilon Orionis, HIP 26311, HR 1903, HD 37128
Schijnbare helderheid (magnitude)	1,69
Afstand tot de Aarde (lichtjaar)	1977
Type ster	Blauwe superreus
Kleur	Blauw
Massa (zonsmassa)	64,5
Straal (straal van de Zon)	42
Sterrenbeeld	Orion
Meervoudig stersysteem	Nee
Veranderlijke ster	Nee
Exoplaneten	Geen bekend
Uiteindelijk lot	Supernova

Eerste publicatie: 20 december 2021
Bron: Sky & Telescope