Alpha Centauri – het meest nabije stersysteem

Onze dichtstbijzijnde buren zijn de drie sterren die het Alpha Centauri systeem vormen. Ze bevinden zich iets meer dan 4 lichtjaar, 38 biljoen kilometer, van ons vandaan.

Alpha Centauri is de op twee na helderste ster aan de sterrenhemel en het meest nabije stersysteem tot de Zon. Door een kleine telescoop zien we de Alpha Centauri oplossen in een dubbelster. Dit paar bevindt zich 4,37 lichtjaar van ons vandaan. Om deze twee sterren draait nog een derde ster, Proxima Centauri. Deze ster is met het blote oog niet zichtbaar. Proxima Centauri is met een afstand van 4,25 lichtjaar de meeste nabije ster tot de Zon.

De wetenschap van het Alpha Centauri systeem

De twee sterren die Alpha Centauri vormen worden Rigil Kentaurus en Toliman genoemd. Het zijn twee sterren die veel op de Zon lijken. Rigil Kentaurus, ook bekend als Alpha Centauri A is een gelige ster die iets zwaarder is dan de Zon en een 1,5 keer zo groot is. Toliman, Alpha Centauri B, heeft een oranje kleur. Deze ster is minder zwaar en half zo helder dan de Zon. De leeftijd van beide sterren is, uitgaande van hun massa en spectroscopische kenmerken, geschat op ongeveer 4 – 6 miljard jaar. Iets ouder dan de Zon dus.

Alpha Centauri A en B zijn gravitationeel aan elkaar verbonden. Ze draaien met een periode van 79,9 jaar op een gemeenschappelijk zwaartepunt. Ze bevinden zich met een afstand van 40 – 47 Astronomische Eenheden ook relatief dicht bij elkaar.

Daarmee vergeleken is Proxima Centauri een buitenbeentje. Het is een zwakke rode ster met een massa van slechts 0,12 zonsmassa. Proxima is momenteel ongeveer 13.00 Astronomische Eenheden van Alpha Centauri A en B verwijderd. In 2017 toonde men aan de hand van onderzoek aan dat ook Proxima gravitationeel is verbonden met zijn heldere metgezellen. Proxima draait met een periode van 550.000 jaar om het tweetal heen.

Proxima behoort tot een klasse van lichte sterren die een lage oppervlaktetemperatuur hebben, de zogenaamde rode dwergen. Het is ook een zogenaamde flare-ster. Dergelijke sterren vertonen tijdens sterke magnetische activiteit onverwachte enorm sterke uitbarstingen.

De afgelopen 10 jaar hebben astronomen gezocht naar planeten bij de Alpha Centauri sterren; het zijn tenslotte de meest nabije sterren dus de kans om hier planeten te vinden, als ze bestaan, zou groot zijn. Tot nu toe zijn er twee planeten in een baan rond Proxima Centauri gevonden. De eerste planeet werd in 2016 gevonden en de tweede in 2019. In februari 2021 werd een artikel gepubliceerd waarin bewijs werd aangedragen voor een planeet met de grootte van Neptunus in een baan rond Alpha Centauri A maar die planeet is tot nu toe niet definitief bevestigd.

Op zoek naar Alpha Centauri

De meeste bewoners van het noordelijk halfrond hebben pech en zullen Alpha Centauri nooit vanuit hun eigen omgeving kunnen zien. Alleen mensen die zich beneden de 29^ste breedtegraad bevinden zullen de ster boven de horizon uit zien komen. Voor waarnemers die zich zuidelijk genoeg bevinden is Alpha Centauri omstreeks middernacht zichtbaar. De ster bevindt zich dan op zijn hoogste punt boven de zuidelijke horizon. Begin juli bereikt de ster zijn hoogste punt in het zuiden tegen het vallen van de nacht.

Waarnemers in tropische en subtropische gebieden van het noordelijk halfrond kunnen Alpha Centauri vinden voor eerst op zoek te gaan naar het Zuiderkruis – Crux. Als je een korte lijn vanuit Delta en Bèta Crucis naar het oosten trekt kom je bij Hadar (Bèta Centauri) en daarna bij Alpha Centauri. Bewoners van bijvoorbeeld Australië en het zuidelijk halfrond kunnen de ster het gehele jaar door zien. In die regio’s is de ster circumpolair en gaat dus nooit onder.

Geschiedenis en mythologie van Alpha Centauri

Alpha Centauri is de helderst ster van het sterrenbeeld Centaurus. De ster had twee alternatieve namen, Toliman en Bungula, die tegenwoordig zelden nog gebruikt worden. De herkomst van de namen is bepaald niet duidelijk. Toliman komt mogelijk uit het Arabisch en betekent “struisvogel” en Bungula stamt vermoedelijk van het Latijnse word voor “hoef”.

Duizenden jaren gelden zorgde de precessie van de aardas er voor dat de ster vanaf het noordelijk halfrond veel hoger aan de hemel kwam dan tegenwoordig. Maar dan nog bevond de ster zich erg zuidelijk en was lastig waar te nemen. De Centaur representeert een ongekend wijze centaur die voorkomt in de mythologie van Heracles en Jason en de Argonauten. Deze centaur werd door Heracles (Hercules) verwond en na zijn dood door Zeus aan de sterrenhemel gezet.

Alpha Centauri markeert het voorhoofd van de Centaur. De ster wordt genoemd door de oude Egyptenaren die mogelijk de ster gebruikten om hun tempels er op te richten. China maakte de ster deel uit van een groep sterren die bekend stond als de “Zuidelijke Poort”.

De afstand tot Alpha Centauri werd voor het eerst in 1839 bepaald en dit was slechts een paar maanden na de allereerste afstandsmeting tot een ster (61 Cygni – de ster van Bessel).

Op 25 augustus 2016 werd bekend dat er in de bewoonbare zone rond Proxima Centauri een planeet draait. Deze planeet is ietsje groter dan de Aarde. De aanwezigheid in de bewoonbare zone betekent dat er vloeibaar water aanwezig kan zijn op de planeet en de aanwezigheid van vloeibaar water is een voorwaarde voor het ontstaan van leven.

Alpha Centauri heeft een prominente rol gespeeld in de mythologie van culturen aan het zuidelijk halfrond. Voor het Ngarrindjeri-volk in Zuid-Australië waren Alpha en Bèta Centauri twee haaien die een pijlstaartrog achterna zaten. Deze pijlstaartrog bestaat uit de sterren van het Zuiderkruis – Crux. Sommige Aboriginal-culturen associeerden de sterren met familierelaties en huwelijkstradities; zo waren twee sterren van het Zuiderkruis de ouders van Alpha Centauri.

Astronomie en navigatie waren nauw met elkaar verweven in het leven van de oude zeevarende Polynesiërs terwijl ze tussen eilanden in de uitgestrekte Stille Zuidzee zeilden. Deze oude zeelieden navigeerden met behulp van de sterren, met aanwijzingen uit de natuur zoals vogelbewegingen, golven en windrichting. Alpha Centauri en de nabije gelegen Bèta Centauri waren bekend als Kamailehope en Kamalemua. Het waren belangrijke wegwijzers die gebruikt werden voor de oriëntatie in de open oceaan.

De oude Inca’s zagen een lama aan de lucht. Die lama bestaat uit sterren en donkere stofbanden en strekt zich uit van het sterrenbeeld Scorpius – Schorpioen tot het Zuiderkruis – Crux waarbij Alpha Centauri en Bèta Centaur de ogen van de lama zijn.

De oude Egyptenaren vereerden Alpha Centauri en hebben mogelijk tempels gebouwd die zijn uitgelijnd met de stijgende lijn van de ster boven de horizon. In het zuiden van China maakte de ster deel uit van een asterisme dat bekend staat als de “Zuidelijke Poort”.

Alpha Centauri is de helderste ster van het sterrenbeeld Centaurus. Dit sterrenbeeld is vernoemd naar een wezen half mens, half paard. Men dacht dat het een ongebruikelijke wijze centaur vertegenwoordigde die voorkwam in het mythologische verhaal van Heracles en Jason. De centaur werd per ongeluk door Heracles verwond en na zijn dood door Zeus aan de sterrenhemel geplaatst. Alpha Centauri markeerde de rechtervoorpoot van de centaur.

Eerste publicatie: 31 mei 2017
Volledige revisie: 6 november 2021
Bron: EarthSky/Sky & Telescope