ster van de week

Antares – het hart van de schorpioen

De heldere ster Antares – alpha Scorpii – is een typische ster voor de zomermaanden. De ster bevindt zich in het sterrenbeeld Schorpioen dat hier in Nederland maar gedeeltelijk boven de horizon komt.

Scorpius is een van de weinige sterrenbeelden die lijken op wat ze moeten voorstellen. De heldere rode ster Antares markeert het hart van de Schorpioen. Let ook op de twee heldere sterren in de punt van de staart van de schorpioen. Ze vormen samen de stekel van de schorpioen.

Antares in de Schorpioen
Antares komt in Nederland nooit ver boven de horizon. Deze kaart geldt voor 1 juni ± middernacht.

Op zoek naar Antares

Het sterrenbeeld Schorpioen met de heldere ster Antares komt in onze contreien helaas niet erg ver boven de horizon uit. Antares is van eind mei tot het begin van de herfst laag boven de horizon zichtbaar. Als je denkt dat je Antares hebt gevonden richt er dan eens je verrekijker op. Je ziet dan dat de ster een roodachtige kleur heeft en dat er rechts van de ster een klein bolhoop staat. Dit is de bolhoop Messier 4.

In helderheid is Antares de 16-de ster aan de sterrenhemel, de ster bevindt zich aan de zuidelijke sterrenhemel dus hoe verder je zuidwaarts trekt hoe hoger de ster boven de horizon uitkomt. Vanaf de -67-ste breedtegraad is de ster circumpolair en dat betekent dat Antares er het gehele jaar door ‘s nachts waarneembaar is. Vanaf het noordelijk halfrond is Antares zichtbaar tot aan de 63-ste breedtegraad.

Omstreeks 1 juni bereikt Antares zijn middernachtelijke culminatie. Dit betekent dat Antares dan om middernacht zijn hoogst punt aan de hemel bereikt. Begin maart staat Antares kort na zonsopkomst op zijn hoogste punt en begin september is dit omstreeks zonsondergang.

De wetenschap van Antares

Antares is de helderste ster in het sterrenbeeld Schorpioen. Het is een rode superreus die ongeveer 700 keer groter is dan de Zon. Als de Zon een cent was die op een basketbalveld lag dan zou Antares bijna de breedte van het veld zelf hebben. Of, als je Antares op de plek van de Zon zou plaatsen dan zouden wij erin zitten. De rand van de ster zou voorbij de baan van mars komen.

Toch is het lastig om precies te zeggen hoe groot de ster is. Net als andere superreuzen, zoals bijvoorbeeld Betelgeuze, is de ster relatief diffuus van wege zijn grootte, met een massa van slechts ongeveer 12 keer de Zon. Natuurlijk zijn de buitenste randen van de atmosfeer van Antares bijzonder ijl. Tel daar nog bij op dat Antares ook gassen via de stellaire wind in de ruimte verspreidt en je zal begrijpen dat het een uitdaging voor astronomen is om de diameter nauwkeurig te bepalen. Maar het lijdt geen twijfel dat het een ster van adembenemende proporties is. Antares is ook buitengewoon helder en schijnt met het licht van meer dan 10.000 zonnen.

In 2017 gebruikten astronomen de Very large Telescope Interferometer van de ESO om een beeld te construeren van het oppervlak van Antares – een verbazingwekkende prestatie gezien de betrokken afstanden, slechts bereikt voor een paar andere (reuzen)sterren.

Antares is een binair systeem. De primaire ster die met het blote oog is te zien, is de rode superreus; zijn metgezel – Antares B – is een kleinere hoofdreeksster van spectraalklasse B en een visuele helderheid van magnitude 5. De ster is zichtbaar maar gaat gemakkelijk verloren in de schittering van zijn rivaal en vereist een vrij grote telescoop om te kunnen zien.

Uiteindelijk – en het zou theoretisch zelfs morgen kunnen gebeuren – zal Antares zonder brandstof komen te zitten. Wanneer dat dramatische moment zich voordoet, zal de zwaartekracht groter zijn dan de interne druk van Antares. De ster zal imploderen en vervolgens opnieuw exploderen met de fenomenale kracht van een supernova. Het resultaat is een neutronenster of een zwart gat. Supernova’s in ons eigen sterrenstelsel zijn zeldzaam, net zoals het recente dimmen en het daaropvolgende helderder worden van Betelgeuze ons op het puntje van onze collectieve stoel bracht. Maar als Antares ooit een spernova wordt, kun je er zeker van zijn dat het een van de meest verbazingwekkende astronomische gebeurtenissen in de moderne astronomie zal zijn.

Geschiedenis en mythologie van Antares

De naam Antares heeft een wat ongebruikelijke oorsprong. De meesten van ons zijn bekend met de Romeinse namen van de planeten, zoals Mercurius, Venus, Mars. Maar sta even stil bij de Griekse vormen: Hermes, Aphrodite en Ares. Het woord Ares (Mars) maakt deel uit van de naam Antares. Het voorvoegsel “ant-“ is ook Grieks en betekent “anti-“ of “tegengesteld”. Dus in zekere zin zegt het woord Antares: “Niet Mars!”.

En die naam is dus ook wel logisch: Antares is een rode ster, gelegen nabij de ecliptica (waar je ook de planeten kan vinden) en heeft ongeveer dezelfde tint en helderheid als Mars. Je kunt je bijna een oud gesprek voorstellen; iemand vraagt: “Is dat Ares?” en de ander antwoordt: “Nee, dat is anti-Ares.”

Antares staat ook wel bekend als het “Hart van de Schorpioen” en is dat al heel lang. Babylonische geschriften van 5000 jaar geleden verwijzen naar het sterrenbeeld als een wezen meteen “brandende angel”. In de Griekse overlevering vecht de Schorpioen met de Jager Orion en dus zijn die twee gescheiden in de lucht – Orion is zichtbaar in de winter, Schorpioen in de zomer. Tot ongeveer 2100 jaar geleden was Schorpioen een veel groter sterrenbeeld. Het waren de Romeinen die enkele sterren toewezen aan het sterrenbeeld Weegschaal – Libra.

In Polynesië wordt de schorpioen vaak als een vishaak gezien. Het is dan de magische vishaak die de halfgod Maui gebruikt om het land omhoog uit de zee te trekken. Dit land werd de eilandengroep Hawaii. Volgens de Universiteit van Hawaii heeft de Hawaiiaanse naam “Lehua-kona” niks te maken met het sterrenbeeld want deze naam betekent “zuidelijke lehau bloesem”.

Andere culturen hebben andere namen voor de ster en zijn sterrenbeeld. In het oude China werd Antares om voor de hand liggende redenen de Vuurster genoemd en maakte deel uit van een drakenconstellatie. In inheemse Hawaïaanse verhalen is het sterrenbeeld in plaats daarvan een vishaak. In één verhaal gebruikt de populaire volksheld Maui de haak om Hawaïaanse eilanden uit de zee te trekken. Antares (Lehua Kona) zit net boven de punt van de haak.

In de recente geschiedenis werd Antares gekozen als naam van de maanmodule van Apollo 14 die in februari 1970 samen met de astronauten Alan Shepard en Edgar Mitchell landde in het Fra Mauro-gebied van de Maan.

Antares in cijfers

Officiële naamAntares
Andere aanduidingenAlpha Scorpii, HR 6134, HD 14878, HIP 80763
Visuele helderheid (magnitude)1,06
Afstand tot de Aarde (lichtjaar)550
Type sterRode superreus, spectraalklasse M0.5lab
KleurRood
Massa (zonsmassa)± 12
Straal (* Zon)± 700
SterrenbeeldScorpius – Schorpioen
Meervoudig stersysteemJa
Veranderlijke sterJa
ExoplanetenOnbekend
Uiteindelijk lotSupernova

Eerste publicatie: 14 juni 2017
Laatste revisie: 12 juli 2023
Bron: Earthsky/Sky & Telescope