Bellatrix – Gamma Orionis

Gamma Orionis – Bellatrix – is de derde helderste ster in Orion en de 26^ste helderste ster aan de sterrenhemel. Met een schijnbare helderheid die varieert tussen magnitude 1,59 en 1,64 is de ster een beetje zwakker dan Shaula in de Schorpioen en Gacrux in Zuiderkruis en net wat helderder dan Elnath in de Stier, Miaplacidus in Kiel en Alnilam in Orion. Bellatrix is ongeveer 250 lichtjaar van ons verwijderd.

De ster markeert de linkerschouder van Orion en het is een van de 7 heldere sterren die de zandloperfiguur van Orion vormen.

Type ster

Bellatrix is een blauwachtige hoofdreeksster van spectraalklasse B2 V. De ster heeft het spectrum van een reus en wordt daarom ook wel als B2 III geclassificeerd maar vermoedelijk is het nog steeds een waterstof fuserende dwerg.

Bellatrix heeft een massa van 6,6 zonsmassa en een straal van 5,75 keer die van de Zon. Met een effectieve oppervlaktetemperatuur van 21.700 Kelvin bedraagt de lichtsterkte 9200 keer die van de Zon. De leeftijd van Bellatrix wordt gechat op 25,2 miljoen jaar end at betekent dat het niet lang meer zal duren voordat de ster door zijn waterstofvoorraad heen is en zal evolueren naar een subreus en verder naar een oranje reus.

Bellatrix is niet massief genoeg om als een supernova te eindigen dus de ster zal vermoedelijk aan het einde van zijn cyclus zijn buitenste lagen uitstoten om een planetaire nevel te vormen en verder uitdoven als een witte dwerg die de uitdijende gasschil verlicht. Met een massa van 6,8 zonsmassa is Bellatrix overigens niet ver van een kandidaat-supernova verwijderd.

Een onderzoek in 2011 zag een dubbellijnig spectrum wat suggereert dat mogelijk een spectroscopische dubbelster is. Echter waarnemingen die in datzelfde jaar werden uitgevoerd vonden geen potentiële begeleiders die dezelfde eigenbeweging als de ster hebben. Er waren slechts drie kandidaten die op een significant grotere afstand werden gevonden.

Wetenswaardigheden

Bellatrix is een van de vier sterren in Orion die voor hemelnavigatie zijn geselecteerd. De andere drie navigatiesterren zijn de sperreuzen Rigel, Betelgeuze en Alnilam.

Ooit werd aangenomen dat Bellatrix deel uitmaakte van de Orion OB1-associatie, net als de sterren van de Gordel van Orion (Alnitak, Alnilam en Mintaka). Echter op een afstand van 250 lichtjaar is de ster veel dichterbij dan de Orion OB1-sterren die meer dan 1000 lichtjaar van ons zijn verwijderd.

Bellatrix diende ooit als spectrale en fotometrische standaard voor zijn klasse maar de eigenschappen van de ster blijken niet betrouwbaar te zijn. In 1963 was het een van de sterren die werd gebruikt om het UB-V-fotometrische systeem te definiëren, dat wordt gebruikt om sterren te classificeren op basis van hun kleuren. De sterren werden gebruikt als standaarden om de variabiliteit van andere sterren te controleren en de schijnbare magnitude van 1,64 werd ingesteld voor Bellatrix. Een fotometrisch onderzoek dat in 1988 werd uitgevoerd toonde echter aan dat de ster zelf variabel was, met variaties in helderheid tussen magnitude 1,59 en 1,64.

In 1971 werd Bellatrix gebruikt als een spectrale standaard voor de spectrale klasse B2 III als onderdeel van een poging om een referentiekader te creëren voor de classificatie van klasse O en vroege B-sterren. Een analyse van de eigenschappen van de ster heeft echter aangetoond dat het een hoofdreeksster (V) is, geen reus (III). Een onderzoek dat in 2004 werd gepubliceerd, was de eerste die zorgen uitte over het feit dat het spectraaltype van de ster onjuist zou zijn.

Om het nog ingewikkelder te maken suggereerde een onderzoek uit 2011 naar het spectrum van de ster dat Bellatrix geen enkele ster was maar een spectroscopisch dubbelstersysteem bestaande uit twee sterren met vergelijkbare eigenschappen die beide minder lichtgevends waren dan een B2-reus zou zijn. Als Bellatrix in feite een dubbellijnige spectroscopische dubbelster (SB2) is, is de metgezel ook een vroege of midden B-klasse ster.

Zoal veel andere heldere sterren, is Bellatrix onderdeel van traditionele overleveringen in veel verschillende culturen. Bellatrix, Betelgeuze en Meissa, de ster die het hoofd van Orion markeert, waren het Eufraatse sterrenbeeld van de Koning, of Kakkab Sar, waarvan werd aangenomen dat het geluk, rijkdom en militaire eer bracht.

De Inuit kenden Betelgeuze en Bellatrix als Akuttujuuk, wat “deze twee ver weg” betekent. De twee sterren verschijnen boven de zuidelijke horizon en markeren zo het begin van de lente en de terugkeer van daglicht op Arctische breedtegraden.

In de overlevering van de Amazone-rivier vertegenwoordigde de ster een jonge jongen in een kano die een donkere vlek, Peixie Boi, in de lucht achtervolgde samen met een oude man, vertegenwoordigd door Betelgeuze.

Het Wardaman-volk van het Northern Territory in Australië noemde de ster Banjan. De ster symboliseerde het sprankelende pigment dat werd gebruikt in ceremonies onder leiding van Unumburrgu, de leider van de rode kangoeroe, vertegenwoordigd door de heldere Rigel. In de lokale overlevering leidde de leider van de rode kangoeroe ceremonies en de heldere sterren in de buurt vertegenwoordigden zijn gereedschap.

Net als andere uitzonderlijk heldere sterren is Bellatrix vaak gebruikt in fictie. De bekendste toepassingen en vermeldingen zijn o.a. de film Planet of the Apes uit 1968 en de Harry Potter-serie (1997 – 2007) van J.K. Rowling, waarin een van de volgelingen van Lord Voldemort dezelfde naam draagt (en haar uitgebreide familie omvat personages genaamd Sirius, Regulus en Draco). De ster werd ook aangeduid als de “Schouder van Orion in Blade Runner (1982) maar het is onzeker of de stervende replicant Roy Batty de linkerschouder (Bellatrix) of rechterschouder (Betelgeuze) bedoelde.

Naamgeving

De naam Bellatrix komt van het Latijnse bellātrix, dat “vrouwelijke krijger” betekent. De naam werd voor het eerst benoemd in de werken van de 9^de -eeuwse Perzische astronoom Abu Ma’shar en de vertalingen naar het Castiliaans door Johannes van Sevilla in de 12^de eeuw. In de geschriften van Abu Ma’shar werd de naam gebruikt voor Capella maar werd in de 15^de eeuw door de Weense school van astronomen veranderd in Gamma Orionis en dit beef zo. De naam verscheen in de daaropvolgende herdrukken van de Alfonsijnse Tabellen.

De naam werd op 20 juni 2016 officieel toegekend door de Working Group on Star Names van de Internationale Astronomische Unie.

Bellatrix is ook onder veel andere namen bekend geweest. De bekendste hiervan is de Amazone Ster. In zijn boek Star Names: Their Lore and Meaning uit 1899 suggereert Richard Hinckley Allen dat deze naam een losse vertaling is van de Arabische naam van de ster, Al Nijad, wat “de veroveraar” betekent, die verscheen in de werken van de 13^de -eeuwse Perzische astronoom Zakariya al-Qazwini. De 15^de -eeuwse Timuridische astronoom Ulugh Beg noemde de ster Al Murzim al Najid, of “de brullende veroveraar”, terwijl de 17^de -eeuwse Engelse oriëntalist Thomas Hyde ernaar verwees als de Veroverende Leeuw. Het Murzim-deel van de naam, wat “heraut” betekent, is nu van toepassing op Mirzam – Bèta Canis Majoris, de ster die de opkomst van Sirius aankondigt.

De Chinezen kenden Bellatrix als de Vijfde Ster van Drie Sterren, verwijzende naar het Chinese Drie Sterren-asterisme, dat oorspronkelijk alleen de Gordelsterren Alnitak, Alnilam en Minatake besloeg maar later met aanvullende sterren van Orion werd uitgebreid.

De 17^de -eeuwse Egyptische astronoom Al Achsasi al Mouakket vermeldde in zijn Calendarium de ster als Menkib al Jauza al Aisr. De naam werd later in het Latijn vertaald als Humerus Sinister Gigantis, een verwijzing naar de positie van de ster op de linkerschouder van de reus (Orion).

Locatie

Vanwege zijn helderheid en als onderdeel van een van de meest bekende vormen aan de sterrenhemel is Bellatrix eenvoudig te vinden. Samen met de heldere Rigel, Betelgeuze, Saiph en de drie gordelsterren vormt Bellatrix de zandloperfiguur van Orion.

Bellatrix markeert de linkerschouder van Orion, van ons uit gezien rechts, en bevindt zich 5° ten westen (of rechts) van Betelgeuze. De beste tijd van het jaar om Bellatrix en de andere sterren in Orion te bekijken is de maand januari als het sterrenbeeld de avondhemel domineert.

Sterrenbeeld

Bellatrix bevindt zich in het sterrenbeeld Orion. Omdat in Orion nogal wat heldere deepsky-objecten voorkomen is het sterrenbeeld populair onder amateurastronomen. Net onder de Gordel van Orion vinden we de Orionnevel – Messier 42 – het meest nabije stervormingsgebied tot de Zon en een van de helderste nevels aan de sterrenhemel. In de nevel de Trapezium open sterrenhoop (mag. 4,0) een groep sterren die in een telescoop kunnen worden opgelost. De Mairan’s nevel – Messier 43 bevindt zich net ten noorden van Messier 42 en de diffuse reflectienevel Messier 78 vinden we ± 2° ten noorden en een beetje ten oosten van Alnitak, de meest linkse ster in de Gordel van Orion. Andere populaire telescoopdoelen zijn de donkere nevel Barnard 33 – de Paardenkopnevel – net ten zuiden van Alnitak en de Vlamnevel – NGC 2024, een emissienevel die door Alnitak wordt verlicht.

De 10 helderste sterren in Orion zijn Rigel (Bèta Ori, mag. 0,05 – 0,18), Betelgeuze (Alpha Ori, mag. 0,0 – 1,3), Bellatrix (Gamma Ori, mag. 1,59 – 1,64), Alnilam (Epsilon Ori, mag. 1,64 – 1,74), Alnitak A (Zeta Ori A, mag. 2,00), Saiph (Kappa Ori, mag. 2,09), Mintaka AB (Delta Ori AB, mag. 2,23), Hatysa (Iota Ori, mag. 2,77), Tabit (Pi³ Ori, mag. 3,16), en Eta Orionis (mag. 3,31 – 3,6).

Gamma Orionis – Bellatrix

Eerste publicatie: 8 januari 2023
Volledige revisie: 22 januari 2025
Bron: Earthsky/Wikipedia/Sky & Telescope & anderen