Website Nieuws

Centaurus A

Centaurus A/NGC5128
Opname van Centaurus A/NGC 5128 in zichtbaar licht (credit ESO)

Centaurus A is een merkwaardig gevormd sterrenstelsel in het sterrenbeeld Centaurus, het is niet helemaal duidelijk welk type sterrenstelsel het is. Het wordt meestal geclassificeerd als een reuzen elliptisch stelsel of een lensvormig stelsel. In helderheid is Centaurus A het vijfde sterrenstelsel aan de hemel en het meest nabije reuzenstelsel en een van de meest nabije radio sterrenstelsels.
De exacte afstand van Centaurus A tot de Aarde is onbekend maar wordt geschat op 10 tot 16 miljoen lichtjaar. Centaurus A heeft de aanduiding NGC 5128 in de New General Catalogue.

De naam van het sterrenstelsel, Centaurus A dateert uit de jaren veertig en vijftig van de vorige eeuw toen de radio astronomie nog in haar kinderschoenen stond en radiobronnen aan de hemel werden aangeduid met een letter. A voor de sterkste radiobronnen in een sterrenbeeld. Centaurus A was de eerste heldere radiobron die in Centaurus werd ontdekt.

Door het ongebruikelijke uiterlijk heeft Centaurus A de bijnaam Hamburger-stelsel meegekregen. Deze bijnaam moet worden gedeeld met NGC 3628 in het sterrenbeeld Leo. Dit is een spiraalvormig sterrenstelsel waar we van de zijkant tegenaan kijken. Het is een van de drie stelsels die Leo’s Triplet vormen, de andere twee zijn Messer 65 en Messier 66.
in optische golflengtes lijkt Centaurus A op een elliptisch stelsel, echter elliptisch stelsels hebben geen stofbanden om dat ze weinig stof bevatten en veelal oude sterren bevatten.
Astronomen denken dat Centaurus A een groot elliptisch stelsel is dat een stoffig balkspiraalvormig sterrenstelsel aan het opeten is. Dit proces zou ongeveer 200 tot 700 miljoen jaar geleden zijn gestart.

Centaurus A is voor zowel professionele astronomen als amateurastronomen een populair stelsel om te bestuderen. Het is één van de meest nabije radiobronnen waardoor het op warme belangstelling kan rekenen van professionele astronomen en voor amateurastronomen is het een helder sterrenstelsel dat gemakkelijk is te vinden.

Centaurus A kan alleen worden waargenomen vanaf het zuidelijk halfrond en de lagere noordelijke breedtegraden. Het sterrenstelsel bevindt zich ongeveer 4° ten noorden van de bolhoop Omega Centauri. Deze bolhoop is met het blote oog zichtbaar. De centrale kern en de stofbaan zijn zichtbaar in een grote verrekijker en amateurtelescopen maar wil je meer details zien dan is een grotere telescoop noodzakelijk.

Compositie opname van Centaurus A/NGC 5128
Compositie opname van Centaurus A/NGC 5128. Dit is een gecombineerde opname van zichbaar licht, röntgenstraling en radiostraling. (Credit: NASA)

Centaurus A bevindt zich in de buurt van het centrum van het sterrenbeeld Centaurus ten zuidwesten van de heldere ster Menkent (Theta Centauri) en ten noordwesten van de heldere sterren Alpha Centauri en Beta Centauri.

Centaurus A is het meest nabije actieve sterrenstelsel. Het is een sterrenstelsel waar veel stervorming plaats vindt. Er zijn meer dan 100 stervormingsgebieden gevonden in de schijf van het stelsel. De centrale kern bevat daarentegen voornamelijk geëvolueerde rode reuzen. Men neemt aan dat de actieve stervorming wordt veroorzaakt door de botsing met een ander sterrenstelsel. Het merkwaardige uiterlijk van Centaurus A werd voor het eerst in 1847 beschreven door de Engelse astronoom John Herschel. Het stelsel werd opgenomen in Halton Arp’s Atlas of Peculiar Galaxies die in 1966 verscheen.

Feiten

Centaurus A werd voor het eerst op 4 augustus 1826 waargenomen door de Schotse astronoom James Dunlop vanaf de Parramatta sterrenwacht in New South Wales in Australië. Dunlop voegde het stelsel als nummer 482 toe aan zijn “Catalogue of Nebulae and Clusters of Stars in the Southern Hemisphere observed in New South Wales”. Deze catalogus werd in 1828 gepubliceerd in de “Philosophical Transactions of the Royal Society”, Volume 118.
Centaurus A werd in 1948-1949 als een radiostelsel geïdentificeerd door de astronomen John Bolton, Bruce Slee en Gordon Stanley. Ze gebruikten een interferometer bij Dover Heights in Australië. Het was voor het eerst dat er emissies van radio bronnen werden waargenomen die in verband konden worden gebracht met een intergalactisch object.

De Duitse astronomen Walter Baade en Rodulph Minkowski bestudeerden Centaurus A vanaf de Palomar sterrenwacht in Californië en zij bevestigden dat het inderdaad ging om een sterrenstelsel. Ook dachten zij al dat de merkwaardige vorm van het sterrenstelsel het gevolg was van een fusie tussen een elliptisch sterrenstelsel en een spiraalvormig sterrenstelsel.
In 1969-1973 detecteerde de Amerikaanse astronoom Stuart Bowyer röntgenstraling die van NGC 5128 leek af te komen. Dit werd in 1970 door de Uhuru-satelliet inderdaad bevestigd.
In de periode 1974 -1976 werd ook ontdekt dat Centaurus A gammastraling uitzendt. Deze straling lijkt uit de kern te komen. De gammastraling werd ontdekt door de astronoom R.D. Hall.

In de jaren 70 werd er ook een jet van röntgenstraling ontdekt die uit de centrale kerm lijkt te komen. Deze jet is ook goed zichtbaar in radiogolflengtes.
Centaurus A is één van de weinige deep sky objecten die in alle energiegebieden van het elektromagnetische spectrum kan worden bestudeerd. Het stelsel is mogelijk ook een bron van Ultra High Energy Cosmic Rays (UHCR). De kern van het stelsel heeft een doorsnede van slechts 10 lichtdagen. Het is daarmee één van de kleinste extragalactische radiobronnen die we kennen.

Centaurus A is het centrale sterrenstelsel van één of twee subgroepen van de Centaurus A/M83 Groep. Messier 83, de Zuidelijke Draaokolk-nevel, bevindt zich in het centrum van de hele groep. De Centaurus A/M83 Groep maakt deel uit van de Virgo Supercluster en bevindt zich relatief dicht bij ons. Soms worden de stelsels gezien als één groep en soms als twee aparte groepen. De sterrenstelsels zijn door de zwaartekracht met elkaar verbonden.
In mei 1986 werd er in Centaurus A een supernova waargenomen. Deze kreeg de aanduiding SN1986G. De supernova werd ontdekt door R. Evans en werd later geclassificeerd als een Type !a supernova. Dit zijn zeer krachtige explosies van een witte dwerg. De supernova vond plaats in het zuidoostelijke deel van de stofbaan die dwars door het stelsel heen loopt.
In 2003 ontdekten astronomen van de ESO duizenden heldere rode reuzen in het stelsel. Deze sterren lijken erg veel op de ster Mira (omicron Ceti) in het sterrenbeeld Walvis. Mira is een beroemde lang-periodieke veranderlijke ster. De sterren werden ontdekt in de halo van het stelsel en in de buurt van de twee jets.

In 2015 ontdekten astronomen met behulp van de Very Larg Telescope van de ESO een nieuwe klasse van bolhopen rond Centaurus A. Dezebolhopen lijken veel op andere bolhopen maar zijn veel minder zwaar.

Zwart gat

In het centrum van Centaurus A bevindt zich een supermassief zwart gat met een geschatte massa van 55 miljoen zonsmassa. Materiaal dat zich in de compacte kern van het stelsel bevindt genereert enorme hoeveelheden energie als het door het zwarte gat wordt aangetrokken. De straalstroom of jet die door het zwarte gat wordt uitgestoten is een bron van röntgen- en radio-straling.

De binnenste delen van de jet bewegen met een snelheid van ongeveer 9 miljoen kilometer per minuut en dat komt overeen met ongeveer de helft van de snelheid van het licht. De jets zijn in radiogolflengtes meer dan een miljoen lichtjaar groot.
In het röntgengebied zijn de jets ongeveer 25.000 lichtjaar lang. In het centrum komen verschillende kleinere röntgenbronnen voor. Men denkt dat het hier gaat om neutronensterren en stellaire zwarte gaten die materiaal van nabije sterren opslorpen.

Data

Sterrenbeeld: Centaurus
Type: S0 pec of Ep
Afstand: 10 – 16 miljoen lichtjaar
Schijnbare helderheid: magnitude 6.84
Schijnbare grootte: 25′.7 x 20′.0
Benamingen: Centaurus A, NGC 5128, PGC 46957, Arp 153, Caldwell 77, Hamburger-stelsel.

Kaart Centaurus A
Positie van Centaurus A in het sterrenbeeld Centaurus. Klik op de afbeelding voor de grotere kaart,
Detailkaart Centaurus A
Detailkaart Centaurus A

 

laatste bewerking: 12 augustus 2015