Begrippen - definities

De ecliptica – wat is dat?

De ecliptica is een denkbeeldige lijn aan de hemel die de jaarlijkse baan van de Zon markeert. Het is daarmee de projectie van de baan van de Aarde aan de hemelbol.

Naast het pad van de Zon is de ecliptica ook de lijn waarlangs verduisteringen voorkomen, de maan en planeten zich bewegen en we de sterrenbeelden van de Dierenriem kunnen zien. De ecliptica is ook het beginpunt van een coördinatensysteem dat astronomen gebruiken om de positie van sterren, nevels en melkwegstelsels vast te leggen.

De ecliptica is de baan van de Zon

Is het je ooit opgevallen dat de Zon, maan en de planeten allemaal min of meer dezelfde baan langs onze hemel volgen?

Als je in het hoge noordpoolgebied of het zuidpoolgebied woont zie je de Zon of de Maan langs je horizon scheren. Maar de meesten van ons, op de meeste delen van de Aarde zien de Zon, terwijl de Aarde gedurende de dag ronddraait, van oost naar west door de lucht reizen. De Maan volgt het pad van de Zon end at geldt ook voor de grote planeten in ons zonnestelsel. Dit denkbeeldige spoor langs onze hemel, het pad van de Zon gedurende de dag, wordt de ecliptica genoemd.

De animatie laat de beweging van de Zon zien langs de sterren vanaf een vast punt op Aarde

Technisch gesproken bepaalt de baan van de Aarde de ecliptica. Vanuit de ruimte gezien is de ecliptica het baanvlak van de Aarde om de Zon. Gezien vanaf de Aarde is de ecliptica een grote cirkel rond onze hemel gevormd door het snijpunt van het baanvlak van de Aarde met de denkbeeldige hemelbol die ons omringd.

De Zon reist rond onze hemel langs de grote cirkel van de ecliptica. De maan en planeten ook min of meer. Waarom? Dat komt vooral omdat er lang geleden, voordat er een zonnestelsel was zoals we dat nu kennen, een enorme wolk van gas en stof in de ruimte was. Deze wolk draaide en terwijl hij ronddraaide werd hij plat. Onze Zon ontstond in het midden van deze wolk. De belangrijkste planeten, inclusief de Aarde, en de meeste andere objecten in het zonnestelsel zijn ontstaan in de platte schijf rond de Zon.

De ecliptica is deze platte schijf van planeten in de familie van onze Zon, als zonnestelsel, vertaald aan de hemel.

Planeten volgen de ecliptica

Dus de grote planeten en veel van de asteroïden en dwergplaneten draaien in min of meer hetzelfde vlak om de Zon. Dit vlak is hetzelfde als de baan van de Aarde om de Zon: de ecliptica.

Als we het zonnestelsel van ver boven de noordpool van de Aarde zouden kunnen waarnemen dan zouden we zien hoe de planeten, asteroïden en enkele kometen (niet allemaal) tegen de wijzers van de klok in, in dit vlak, als knikkers in een vlakke schaal, om de Zon racen. De planeten bevinden zich eigenlijk mee in de schaal dan op de schaal. Ze bevinden zich min of meer in het vlak van de ecliptica.

Ze behouden de vorm van de oorspronkelijke wolk in de ruimte van waaruit ze zijn ontstaan en hun beweging om de Zon is een overblijfsel van de oorspronkelijke draaiing van de wolk.

De ecliptica definieert de dierenriem

Ver voorbij de koude rand van ons zonnestelsel zien we de sterren van ons sterrenstelsel. Die sterren bewegen ook maar ze zijn zo ver weg dat we die beweging in de tijdsspanne van een menselijk leven niet kunnen zien. We spreken daarom over “gefixeerde” sterren. Gefixeerde, vaste sterren op de ecliptica, het pad van de Zon, bleken voor vroege sterrenkijkers bijzonder te zijn. Ze identificeerden sterrenbeelden gemaakt uit deze sterren en ze gebruikten het woord zodiak (dierenriem), voor de grotere baan die door deze sterrenbeelden werd afgelegd. En dus vinden we de Man, Maan en onze grote planeten binnen de sterrenbeelden van de dierenriem.

Sterrenbeelden op de ecliptica
Sterrenbeelden op de ecliptica

Als we overdag naar de sterren konden kijken dan zouden we eind maart/begin april zien dat het sterrenbeeld Pisces (Vissen) aan de andere kant van de Zon staat. Met het passeren van de dagen en de weken lijkt het alsof de Zon zich oostwaarts verwijderd uit Pisces en zich half april richting Aries (Ram) beweegt. Een maand later staat de Zon tussen de sterren van Taurus (Stier) om van daaruit door de sterrenbeelden Gemini (Tweelingen), Cancer (Kreeft), Leo (Leeuw) etc. te bewegen. Ruwweg iedere maand bevindt zich een ander sterrenbeeld achter de Zon. Dit wordt veroorzaakt door de beweging van de Aarde.

Als deze sterrenbeelden je bekend voorkomen dan is dat vermoedelijk omdat je ze kent van de horoscoop. De tekens van de dierenriem (zodiak) komen van de sterrenbeelden waar de Zon zich gedurende een jaar doorheen beweegt. Het zijn de sterrenbeelden die in het baanvlak van de Aarde bevinden. Ofschoon Westerse astrologen slechts 12 tekens erkennen zijn het 13 sterrenbeelden die aan de ecliptica liggen. Het dertiende sterrenbeeld, dat door astrologen niet wordt gebruikt, is het sterrenbeeld Ophiuchus (Slangendrager). Ophiuchus bevindt zich tussen de sterrenbeelden Scorpius en Sagittarius.

Min of meer …

De andere planeten draaien niet in hetzelfde vlak om de Zon als de Aarde. Iedere planeet maakt een kleine hoek ten opzichte van dit vlak. Sommige asteroïden hebben banen die een veel grotere hoek (inclinatie) maken. En komen hebben vermoedelijk wel de banen met de grootste hoeken van allemaal.

De Maan en de ecliptica

Interessant is dat de Maan van de Aarde ook niet precies op de ecliptica staat. Zijn baan om de Aarde is ongeveer 5,15° gekanteld ten opzichte van de ecliptica. Dit betekent dat de Maan het grootste deel van zijn tijd boven of onder de ecliptica doorbrengt. Die ecliptica wordt, vanuit ons gezichtspunt twee keer in elke baan doorkruist: één keer omhoog en één keer naar beneden. Daarom zien we de Maan meestal dichtbij maar niet precies naast de andere objecten in het zonnestelsel.

Aan de andere kant passeert de Maan soms vlak voor andere objecten in het zonnestelsel. Deze gebeurtenis noemen we een occultatie of bedekking.

Er zijn dus weinig variaties. Maar, voor alle praktische doeleinden van het sterrenkijken, kun je de ecliptica beschouwen als een lijn langs onze hemel. Je kunt de Zon, Maan en de grote planeten van het zonnestelsel zien bewegend langs deze lijn. Er is wel een ding om te onthouden: het pad van de Zon bevindt zich in de zomer hoog en in de winter laag boven de horizon. Dus de locatie van de ecliptica aan de hemel verschuift per seizoen een beetje.

Ecliptica, eclips

Als het woord ecliptica je bekend voorkomt heb je gelijk want het heeft dezelfde oorsprong als het woord “eclips”. De naam stamt uit het Latijn en Grieks en betekent “niet verschijnen” of “verborgen zijn”, dit omdat de Maan de Zon verbergt tijdens een zonsverduistering. De ecliptica kreeg zijn naam omdat de mensen in de oudheid dagen dat zonsverduisteringen plaatsvinden wanneer de Maan de ecliptica kruist tijdens de nieuwe maanfase.

Later gaven astronomen de naam “knoop” aan de plaatsen waar de Maan de ecliptica kruist. Als de Maan precies op de ecliptica zou reizen, en de andere planeten ook, dan zou de Maan alle planeten en de Zon tijdens elke omwenteling verduisteren. We zouden iedere maand maans- en zonsverduisteringen hebben…

Kijk naar de hemel

Als je kunt hou dan eens een tijdje de Zon, maan en de planeten in de gaten. Kijken gedurende een paar dagen, een paar weken, maanden, jaren zelfs. Je begint dan een gevoel te krijgen voor de ecliptica in de lucht. Je zult zien dat de planeten, de Zon en de Maan altijd op of nabij de ecliptica staan en je kunt deze lijn aan de hemel gebruiken om je weg te vinden tussen de sterrenbeelden en de sterren. Je zult het pad van de Zon, de ecliptica, hoger aan de hemel zien tijdens de zomermaanden en lager in de winter.

En uiteindelijk zal je je het pad van de Zon door de lucht kunnen voorstellen lang nadat de Zon is ondergegaan.

Als dat gebeurt dan kun je heel snel een planeet vinden. Mars is de rode, Saturnus de gele, Venus de helder witte die nooit ver van de Zon komt, Mercurius zie je maar zelden en Jupiter is de zeer heldere (maar nooit zo helder als Venus) die vaak ver van de Zon verwijderd is.

 

Eerste publicatie: 11 augustus 2013
Volledige revisie: 17 juli 2021
Bron: EarthSky