sterrenstelsels & nevels

De Grote Magelhaanse Wolk – satelliet van ons eigen sterrenstelsel

Dorado - LMC
De Grote Magelhaanse Wolk in het sterrenbeeld Dorado

De Grote Magelhaanse Wolk is een dwergsterrenstelsel dat behoort tot de satellietstelsels van ons eigen sterrenstelsel. De Grote Magelhaanse Wolk bevindt zich op een afstand van ongeveer 163.000 lichtjaar en het is als een zwakke wolk zichtbaar voor bewoners op het zuidelijk halfrond. De Grote Magelhaanse Wolk bevindt zich op de grens van de sterrenbeelden Dorado – Goudvis en Mensa – Tafelberg.

Zowel de Grote Magelhaanse Wolk als de Kleine Magelhaanse Wolk zijn vernoemd naar de ontdekkingsreiziger Ferdinand Magellaan. Astronomen aan het zuidelijk halfrond kenden de beide dwergsterrenstelsels al voordat Magellaan in 1519 aan zijn reis om de wereld begon maar zijn bemanning en hij waren de eersten die deze kennis naar de westerse wereld brachten.

Magellaan stierf tijdens die reis op de Filipijnen maar zijn bemanning leverden de documentatie van deze ontdekking bij hun terugkeer in Europa.

Locatie van de Grote Magelhaanse Wolk

De ontdekking van Magellan van de beide Magelhaanse Wolken stamt van voor de uitvinding van de telescoop maar zelfs nadat astronomen in de 17de eeuw de beide dwergsterrenstelsels beter konden bestuderen duurde het verschillende honderden jaren voordat men in staat was om de afstand nauwkeurig te berekenen.

Wetenschappers leerden afstanden in het heelal beter te begrijpen toen men gebruik ging maken van zogenaamde “standaard kaarsen”, dit zijn objecten zoals bepaalde soorten veranderlijke sterren waarvan de helderheid bekend is. Vanaf die tijd werd de Grote Magelhaanse Wolk beschouwd als het meest nabije galactische object tot de Aarde. Dat duurde tot 1994, toen ontdekten astronomen het Sagittarius dwergsterrenstelsel dat zich nog dichterbij bevindt. In 2003 werd het Canis Major dwergsterrenstelsel ontdekt dat zich nog dichterbij bevindt.

De Grote Magelhaanse Wolk maakt deel uit van een groep van enkele tientallen sterrenstelsels die, vanwege hun nabijheid tot ons eigen sterrenstelsel, de Lokale Groep wordt genoemd. Het Andromeda sterrenstelsel is het grootste lid van deze groep. Dit sterrenstelsel is vanaf het noordelijk halfrond onder goede omstandigheden met het blote oog zichtbaar. Het Andromedastelsel bevindt zich op een afstand van ongeveer 2,5 miljoen lichtjaar en het nadert ons eigen sterrenstelsel waar het uiteindelijk ook met in botsing zal komen.

De Tarantula-nevel in de Grote Magelhaanse Wolk
De Tarantula-nevel in de Grote Magelhaanse Wolk. Credit: NASA, ESA, & F. Paresce (INAF-IASF), R. O’Connell (U. Virginia), & the HST WFC3 Science Oversight Committee

Geboorte van sterren

Naast zijn nabijheid tot de Aarde is de Grote Magelhaanse Wolk ook bekend om zijn stervorming. Binnen de grenzen van de Grote Magelhaanse Wolk komen grote gebieden voor waar op grote schaal stervorming plaatsvindt.

Deze compositie-opname uit 2012 is samengesteld uit gegevens van de Hubble, Chandra en Spitzer ruimtetelescopen. Het is het gebied 30 Dorado. In het centrum van dit gebied blazen duizenden zware sterren materiaal weg en produceren ze een sterke straling die gepaard gaat met sterke winden. Een ander, kleiner, stervormingsgebied binnen de Grote Magelhaanse Wolk is LHA 120-N-1. Afbeeldingen die zijn gemaakt door de Hubble Space Telescope tonen verschillende gebieden met gas en talloze heldere nieuwe sterren.

In het algemeen is de Grote Magelhaanse Wolk een perfecte plek voor astronomen die stervorming willen bestuderen. De Grote Magelhaanse Wolk ligt er genoeg verwijderd van het vlak van onze Melkweg en er staan ook geen heldere voorgrondsterren die het zicht ontnemen. Ook is er geen kosmisch stof dat het beeld verstoort. Ook bevindt de Grote Magelhaanse Wolk zich relatief dichtbij en kijken er recht bovenop wat zorgt voor een goed beeld.

Draaiing

De relatieve nabijheid van de Grote Magelhaanse Wolk tot de Aarde maakt het voor astronomen mogelijk om dit dwergsterrenstelsel gedetailleerd te bestuderen. Ze kunnen de resultaten mogelijk extrapoleren naar hoe andere sterrenstelsels zich gedragen. Een van deze voorbeelden is de draaiing van de Grote Magelhaanse Wolk die door de Hubble Space Telescope in kaart is gebracht en waarover in februari 2014 is gepubliceerd.

Het bestuderen van de beweging van sterren in dit naburige sterrenstelsel geeft astronomen een beter beeld van de interne opbouw van schijfvormige sterrenstelsels. De snelheid waarmee een sterrenstelsel draait geeft astronomen inzichten in hoe het sterrenstelsel is ontstaan en als de rotatiesnelheid bekend is dan kan ook de massa van het sterrenstelsel worden berekend.

De onderzoekers ontdekten dat de Grote Magelhaanse Wolk iedere 250 miljoen jaar ronddraait. Dit werd achterhaald door gebruik te maken van de Hubble die de zijdelingse beweging van de sterren in het sterrenstelsel volgde ten opzichte van het vlak de sterrenhemel.  Deze techniek was al eerder gebruikt om meer nabije objecten te volgen maar het was voor het eerst dat op deze manier de beweging van een sterrenstelsel werd gevolgd.

Het researchteam wil op dezelfde manier de beweging van de sterren in de Kleine Magelhaanse Wolk gaan volgen. Omdat de beide Magelhaanse Wolken dicht genoeg bij elkaar zijn om met elkaar te kunnen reageren kan dit inzichten geven over de bewegingen van andere sterrenstelsels in de Lokale Groep, aldus de onderzoekers.

De eerste keer rond

Tot recent werd aangenomen dat de Grote en de Kleine Magelhaanse Wolk al verschillende keren rond ons sterrenstelsel hadden gedraaid. Onderzoekers zeggen dat de aantrekkingskracht van onze Melkweg verantwoordelijk is voor een staart van gas en stof die we kennen als de Magelhaanse Stroom en die afkomstig is van de Kleine Magelhaanse Wolk. De laatste jaren echter onderkennen astronomen, gebaseerd op nieuwe waarneemgegevens, dat de beide wolken pas aan hun eerste reis rond onze Melkweg bezig zijn.

Door met de Hubble Space Telescope naar de beide wolken te kijken kregen astronomen steeds meer inzichten in de geschiedenis van beide objecten. De grootste bijdrage van de Hubble is het feit dat astronomen hebben kunnen bepalen hoe snel de beide wolken bewegen. In 2007 werd aan de hand van deze data bepaald dat de beide wolken pas aan hun eerste omwenteling om onze Melkweg bezig waren. Volgens astronomen bewegen ze te snel om al zeer lang begeleiders te zijn van onze Melkweg.

Astronomen hebben gebruik gemaakt van data van de Europese Gaia ruimtetelescoop om de bewegingen van kleinere dwergsterrenstelsels die om de Grote Magelhaanse Wolk draaien, te bepalen. Een beter begrip van hoe deze sterrenstelsels bewegen heeft geleid tot betere berekeningen van de massa van de Grote Magelhaanse Wolk. De huidige schattingen liggen rond de 100 miljard zonsmassa oftewel ongeveer een vierde van de massa van onze Melkweg. Dit betekent dat de Grote Magelhaanse Wolk ongeveer tien keer meer massa bezit dan voorheen werd aangenomen.

Astronomen maken steeds gedetailleerdere waarnemingen van de beide dwergsterrenstelsels en zo hopen zo veel meer te leren over deze raadselachtige buren van onze Melkweg. Maar de waarnemingen leren ons ook mee rover ons eigen sterrenstelsel.

De Grote Magelhaanse Wolk brengt tijdens zijn nadering tot onze Melkweg een behoorlijke hoeveelheid gas en sterren mee. Die additionele massa maakt het lastiger om de bewegingen van andere objecten te berekenen waarvan de interactie met ons sterrenstelsel gebruikt kan worden om de massa van de Melkweg mee te berekenen.

De Grote Magelhaanse Wolk is van de ene kant behulpzaam maar aan de andere kant een beetje een hindernis om de totale massa van ons sterrenstelsel zeer nauwkeurig te bepalen.

Eerste publicatie: 5 januari 2019
Bron: space.com & anderen