Lanceerbases

De Russische lanceerbasis Baikonoer

Raketlancering Baikonoer
Een raket ligt klaar om vanaf de lanceerbasis Baikonoer in Kazachstan gelanceerd te worden.

Baikonoer Cosmodrome in Kazachstan is sinds de start van de Russische ruimtevaart in 1957 de belangrijkste lanceerbasis. De eerste satellieten en bemande vluchten werden vanaf deze basis uitgevoerd. Tegenwoordig wordt de lanceerbasis voornamelijk gebruikt om bemande Sojoez-raketten naar het International Space Station te lanceren.

De basis is voornamelijk gebruikt om kosmonauten uit de voormalige Sovjet-Unie en later Russische astronauten te lanceren. Na de Koude Oorlog zijn er ook enkele Amerikaanse en Europese astronauten vanaf Baikonoer gelanceerd. Na de pensionering in 2011 van de space shuttles zijn alle NASA-astronauten vanaf Baikonoer gelanceerd. Als de NASA weer de beschikking heeft over eigen lanceercapaciteit voor de bemande ruimtevaart dan zal het aantal Amerikanen dat vanaf Baikonoer gelanceerd wordt weer veel minder worden. Rusland heeft ook een nieuwe lanceerbasis gebouwd. Men verwacht dat Vostochny in de toekomst veel lanceringen van Baikonoer over zal gaan nemen.

Baikonoer bevindt zich in Kazachstan maar het is een Russische enclave. De Kazachstaanse en Russische overheid zijn samen verantwoordelijk voor het onderhoud en het bedrijven van de basis. Rusland betaalt minstens 115 miljoen dollar per jaar om de grond te huren. Er zijn in het verleden al wel enkele keren conflicten geweest over hoe het complex de komende tientallen jaren moet worden bedreven.

Locatie en vroege geschiedenis

Locatie lanceerbasis Baikonoer
De locatie van Baikonoer in Kazachstan. credit: public domain

Baikonoer is een behoorlijk afgelegen locatie. De lanceerbasis bevindt zich 2100 kilometer van Moskou op een droge steppe ten oosten van het Aralmeer. De regio kent een streng klimaat en werd voornamelijk gekozen vanwege de voordelen voor radiocommunicatie maar ook de afgelegenheid kwam de toenmalige Sovjets goed uit. De gemiddelde temperatuur bedraagt 13 °C maar in de winter kan de temperatuur dalen tot -40 °C terwijl het in de zomer gemakkelijk 45 °C kan worden.

De naam Baikonoer is misleidend want het echte Baikonoer is een mijnwerkersstadje op ongeveer 320 kilometer afstand. De Sovjets gebruikten de naam om de Westerse wereld te misleiden. Ofschoon de exacte locatie nu bij iedereen bekend is blijft men de naam Baikonoer gebruiken.

Baikonoer is ontstaan uit de wens van de Sovjet-Unie om intercontinentale ballistische raketten te kunnen lanceren. De voorwaarden hiervoor waren in de toenmalige Sovjet-Unie niet aanwezig. Onder de grootste geheimhouding werd gezocht naar een geschikte locatie en die werd gevonden in Baikonoer. De exacte locatie bleef tientallen jaren geheim.

De redenen waarom de Sovjets hebben gekozen voor Baikonoer zijn nogal complex maar een van de belangrijkste redenen was vermoedelijk de aanwezigheid van een spoorverbinding met het Kazachstaanse spoornet. Hierdoor konden bouwmaterialen en later de raketten gemakkelijker aangevoerd worden. In 1955 startte de bouw van Baikonoer en in 1957 kregen de Amerikanen lucht van een site voor het lanceren van intercontinentale ballistische raketten en werd de plaats met behulp van een U2 spionagevliegtuig onderzocht.

Ruimtevaarttijdperk

Spoetnik 1
Model van de allereerste kunstmaan Spoetnik 1 (credit: NASA)

De eerste succesvolle lancering vanaf Baikonoer was meteen ook de eerste succesvolle lancering van een satelliet naar de ruimte. Het was de Spoetnik 1 die op 4 oktober 1957 vanaf Baikonoer werd gelanceerd. Pas na de succesvolle lancering van Joeri Gagarin op 12 april 1961 kreeg de basis zijn officiële naam Baikonoer. In plaats van de officiële locatie vrij te geven vertelden de Sovjets aan de International Aviation Federation dat de lancering vanuit de stad Baikonoer had plaatsgevonden.

Voor de geslaagde lancering van Gagarin vond op Baikonoer ook het ergste lanceerincident uit de geschiedenis plaats. Een R-16 raket ontplofte op het lanceerplatform en daarbij kwamen op 24 oktober 1960 ongeveer 150 mensen om het leven. Er waren veiligheidscontroles niet uitgevoerd en de lancering vond plaats onder grote haast. De mislukking werd decennialang geheimgehouden, zelfs de families van de slachtoffers kregen niet te horen wat er was gebeurd.

In de Sovjettijd was Baikonoer de plaats voor alle belangrijke lanceringen en ook voor de Russen is Baikonoer nog steeds erg belangrijk. Zo werd in 1959 de Luna 1 als eerste missie naar de Maan gelanceerd, in 1963 werd Valentina Tereshkova de eerste vrouw in de ruimte en in 1962 werd de Voshkod 1 de eerste met 2 mensen aan boord. In 1971 werd een Sojoez gelanceerd met de eerste bemanning voor het ruimtestation Mir. Maar er vonden ook twee fatale lanceringen plaats vanaf Baikonoer.

Op 3 juli 1969 probeerden de Sovjets de zware N-1 raket te lanceren die mensen naar de Maan moest kunnen brengen. In die tijd was de NASA slechts drie weken verwijderd van de eerste maanlanding. Een probleem in de motoren zorgde er voor dat de N-1 raket explodeerde waarbij het lanceerplatform en het omliggende gebied zwaar beschadigd raakten. Er waren geen gewonden of doden maar het ongeluk werd wel geheimgehouden. Tussen 1969 en 1972 vonden nogmaals 4 testlanceringen van de N-1 plaats die alle vier mislukten.

Gedurende tientallen jaren hebben de Sovjets missies naar verschillende ruimtestations gelanceerd. Het begin met de fataal afgelopen lancering in 1967 van de Sojoez 11 naar het allereerste ruimtestation Saljoet 1. Onder het Interkosmos-programma stelden de Sovjets vanaf 1978 hun ruimtestations open voor astronauten van andere nationaliteiten en dat programma loopt nu nog steeds met lanceringen van de Sojoez naar het International Space Station.

De Sovjets bouwden ook hun eigen space shuttle, de Boeran, die in 1988 met een Energia-raket vanaf Baikonoer werd gelanceerd. De Boeran vloog slechts eenmaal en dat had voornamelijk te maken met geldgebrek na de ineenstorting van de Sovjet-Unie in 1991. Het prototype werd in een hangar op Baikonoer opgeslagen waar het bleef staan tot in 2002 het dak van de loods ineenstortte. Men zegt dat het prototype destijds ook werd vernietigd.

Amerikanen gelanceerd vanaf Baikonoer

Nadat de Sovjet-Unie in 1991 uiteenviel begonnen Kazachstan en Rusland aan een onderhandelingsproces over de toekomst van Baikonoer. Het duurde enige tijd voordat er duidelijkheid was en de Russen waren daarnaast niet zeker over de toekomst van het ruimtestation Mir. Dat leidde ertoe dat de kosmonaut Sergei Krikalev die op dat moment in de Mir was daar veel langer moest blijven dan de bedoeling was.

Om de Russische financiën te stabiliseren deden ook de Amerikanen mee aan een financiële overeenkomst. NASA en Rusland begonnen gezamenlijke missies naar het ruimtestation Mir te maken en er werden astronauten vanuit Baikonoer gelanceerd. NASA kon op deze manier meer leren van de Russen over langdurig verblijf in de ruimte. NASA gebruikte ook de space shuttle om te koppelen aan de Mir.

Het Shuttle-Mir-programma werd ook gebruikt om meer van elkaar te leren in de aanstaande samenwerking voor het internationale Space Station-programma waarvan de constructie in 1998 begon. In 1995 was de Amerikaan Norman Thagard de eerste die in een Sojoez vloog.

In 2011 stopten de Amerikanen met het verouderde shuttle programma en sinds die tijd zijn er verschillende Amerikanen met een Sojoez naar het ISS gebracht. Om het gat op te vullen met de opvolger van de space shuttle kochten de Amerikanen stoeltjes in bij de Russen om naar het ISS te kunnen gaan.  Naar verwachting zullen in 2018 en 2019 de eerste testvluchten voor het nieuwe Commercial Crew Program van de Amerikanen worden uitgevoerd waarna omstreeks 2020 de vraag naar Russische Sojoez-stoeltjes af zal nemen.

Toen de space shuttles in 2011 met pensioen gingen verwachtte de NASA dat SpaceX en Boeing al vanaf 2015 weer mensen vanaf Amerikaanse grond zouden kunnen lanceren. Nu zal dat niet voor 2020 het geval zijn.

In 2008 zou de NASA per stoeltje 21,8 miljoen dollar moeten betalen aan Roscosmos maar in 2018 was die prijs al gestegen naar 81 miljoen dollar per stoel. Als de NASA de oorspronkelijke planning had gehaald dan had dit ongeveer 1 miljard dollar gescheeld tot aan 2018.

Enkele van de belangrijkste locaties op Baikonoer:

  • Site 1: lanceert de Sojoez, Sojoez-U en de U2-raketten
  • Site 10: hier bevinden zich de hoofdverblijven
  • Site 15: het vliegveld Krainy
  • Site 17: het hotel en de huisjes van de VIP’s
  • Site 31: de lanceerbasis en fabriek voor de R-7 intercontinentale ballistische raketten
  • Site 81: lanceerbasis van de Energia-raket
  • Site 112: opslagplaats van de Russische space shuttle Boeran
  • Site 254: hier worden de Sojoez- en Progress ruimtetoestellen klaar gemaakt voor hergebruik.

Spanningen met de lokale bevolking

Na de val van de Sovjet-Unie waren er in 1992 en 1993 onlusten in Baikonoer. Er werden problemen met voedsel, verwarming en andere zaken gerapporteerd. In december 1993 bracht een delegatie van het Amerikaanse congres een bezoek aan de basis. Een jaar later sloten Kazachstan en Rusland een langlopend huurcontract waarna de situatie zich stabiliseerde.

De jaren erna waren er regelmatig meningsverschillen tussen de landen over het gebruik van de basis en de onderhoudskosten. In 2007 verongelukte een Proton-raket in Kazachstan waarna het land alle Protonraketten gedurende twee maanden verbood én er 61 miljoen dollar schadevergoeding van de Russen werd geëist.

Omdat er geen grote watermassa in de buurt van Baikonoer is vallen alle gebruikte rakettrappen in de woestijn in een afgebakende zone maar er komen ook wel eens raketonderdelen op andere plaatsen terecht en daar zijn de Kazachstaanse politiek en de lokale bevolking niet bepaald blij mee.

Toen de Sovjet-Unie uit elkaar viel was slechts 30% van de lokale bevolking Kazak maar in 2013 was dat al gestegen tot 70%. Er is veel achterstallig onderhoud aan de basis omdat de stad Baikonoer de huurovereenkomst als tijdelijk beschouwd maar er zijn ook veel etnische spanningen in het gebied en de basis kampt met overlast door drugs en alcohol.

In mei 2018 werd een deel van de basis overgedragen aan Kazachstan waaronder ook twee lanceerplatforms voor de Zenit-M raket. Kazachstan is nu eigenaar van deze lanceerplatforms maar zal met de Russen moeten samenwerken want alleen die beschikken over de raketten. Daarnaast zal Kazachstan ongeveer 250 miljoen dollar kwijt zijn aan het upgraden van de infrastructuur van de lanceerplatforms. De twee landen proberen te blijven samenwerken omdat de aanstaande Sojoez 5 en de Phoenix raketten vanaf Baikonoer gelanceerd zullen gaan worden. De start van deze lanceringen staan gepland voor 2022 en 2035.

Door de jaren heen zijn er verschillende meningsverschillen tussen Kazachstan en Rusland geweest o.a. over de belastingen en een gezamenlijk lanceerplatform voor de Angora-raket. Maar desondanks proberen beide landen steeds tot een oplossing te komen.

Rusland bouwt een nieuw lanceercomplex

Rusland wil graag raketten vanaf eigen bodem lanceren. Het land wilde eerder de lanceerbasis Svobodny bouwen maar dat project kwam door geldgebrek niet van de grond. Pas nadat Rusland veel geld verdiende door de hoge olieprijzen werd er weer nagedacht over een nieuwe lanceerbasis.

In 2011 werd in het oosten van Rusland begonnen met de bouw van een nieuwe lanceerbasis met de naam Vostochny. Deze bevindt zich in het oosten van Siberië in de buurt van de Chinese grens. Toen in 2011 werd begonnen met de bouw werden de kosten werden geschat op 7,5 miljard dollar en dat is vier keer meer dan de oorspronkelijk geprojecteerde kosten van 1,9 miljard dollar.

In 2013 pleitte Poetin er voor dat binnen vijf jaar bemande vluchten vanaf Vostochny zouden moeten vertrekken maar die deadline is nooit gehaald. Door achterstallige salarissen en beroerde werkomstandigheden braken er in 2015 diverse keren stakingen uit onder de bouwers. Poetin nam persoonlijk het toezicht op de bouw over die, door de ineenstortende Russische economie, steeds meer vertraging opliep. In 2018 werd een hooggeplaatste official die toezicht moest houden op de bouw tot 12 jaar gevangenisstraf veroordeeld wegens corruptie.

In 2016 vond de eerste lancering vanaf Vostochny plaats. Een Sojoez-raket bracht drie satellieten naar de ruimte. In november 2017 vond de tweede lancering plaats. De 45 miljoen dollar kostende weersatelliet ging verloren als gevolg van een menselijke fout: de missie was geprogrammeerd met Baikonoer als lanceerbasis in plaats van Vostochny.

Eind 2017 stelde een artikel in Ars Technica dat de dominante positie van Rusland op de lanceermarkt begon te veranderen en dat veel bedrijven naar andere lanceerders zullen gaan. SpaceX deed in 2017 16 lanceringen waaronder 11 voor klanten. De Russen lanceerden 17 maal maar met slechts enkele klanten van buiten Rusland. Rusland werd aan de ontwikkeling van de Sojoez-5 draagraket die omstreeks 2021 klaar moet zijn maar ook SpaceX zit bepaald niet stil.

 

Eerste publicatie: 20 oktober 2018