De zeldzame Mercuriusovergang van 11 november 2019

Op maandag 11 november zal er een zeldzame gebeurtenis plaatsvinden: de planeet Mercurius beweegt dan voorlangs de Zon.

Vanaf de Aarde gezien is dit een behoorlijk zeldzaam fenomeen. Vanuit ons gezichtspunt zijn er alleen overgangen van Venus en Mercurius mogelijk. De overgang van 11 november 2019 zal de vierde van 14 overgangen zijn die deze eeuw plaatsvinden. Overgangen van Venus daarentegen komen in paren voor en tussen ieder paar bevindt zich meer dan 100 jaar.

Mercurius heeft bijna 5,5 uur nodig om voorlangs de Zon te trekken. De overgang is in grote delen van de wereld zichtbaar. O.a. Europe, Nieuw-Zeeland, Afrika. Amerika en het westen van Azië. De overgang is niet zichtbaar in centraal en oost Azië, Japan, Indonesië en Australië.

Voor waarnemers in Europa begint de overgang omstreeks 13:35 Nederlandse tijd. Dit is het eerste contact. Het duurt ongeveer 2 minuten voordat het schijfje van Mercurius volledig voor de Zon is. Dit noemen we het tweede contact. De overgang is het grootste als Mercurius zich langs het centrum van de Zon beweegt. Het derde contact vindt plaats op het moment dat het eerste deel van het schijfje de westelijke rand van Mercurius bereikt. Twee minuten later heeft Mercurius de schijf van de Zon volledig verlaten. Dit noemen we het vierde contact. Het einde van de overgang is vanuit ons land niet zichtbaar want de Zon is dan al onder. Wij kunnen de overgang volgen tot de Zon omstreeks 16:53 uur ondergaat. Mercurius bevindt zich ongeveer midden voor de Zon om 16:20 uur. De planeet staat dan nog 4° boven de horizon.

De volledige overgang is alleen zichtbaar vanuit het oosten van Noord-Amerika, Centraal en Zuid-Amerika, het zuiden van Groenland en in een smalle strook van West-Afrika.

Hieronder een tabel met de verschillende stadia van de overgang in vijf verschillende tijdszones:

Voor mensen die de overgang willen waarnemen is een waarschuwing wel op zijn plek: Mercurius is zichtbaar als een kleine zwarte vlek met een grootte van 1/194^ste van de diameter van de Zon. Je hebt dus een telescoop nodig die minimaal 50x vergroot om Mercurius te kunnen zien Mochten er zonnevlekken zichtbaar zijn dan zal het je opvallen dat het silhouet van Mercurius veel donkerder is dan een zonnevlek.

Daarnaast zullen er maatregelen genomen moeten worden tegen het felle zonlicht. Kijk NOOIT rechtstreeks door een telescoop naar de Zon. Je moet dezelfde voorzorgsmaatregelen nemen als je zonnevlekken of een gedeeltelijke zonsverduistering bekijkt. Je hebt speciale zonnefilters nodig om je ogen te beschermen. Veel veiliger is het projecteren van het beeld van de Zon door de telescoop op een wit stuk papier.

Als je een telescoop gebruikt met een grote opening, zeg 20 cm of meer, dan zal je de opening moeten verkleinen zodat er minder licht en hitte door de lens of spiegel moet worden verwerkt.

Planetaire zwerftochten

De baan van Mercurius maakt een hoek van 7° ten opzichte van het vlak van de baan van de Aarde. Dus de meeste tijd dat Mercurius in een benedenconjunctie komt (de planeet bevindt zich dan tussen de Aarde en de Zon) beweegt de planeet zich, vanaf de Aarde gezien, boven of onder langs de zonneschijf. Maar er zijn twee punten in de baan van Mercurius waar het vlak van de aardbaan wordt gesneden (dit noemen we een knoop). De Aarde kruist deze knopen ieder jaar op 8 of 9 mei en dan zes maanden later weer, op 10 of 11 november. Een overgang kan plaatsvinden als de benedenconjunctie van Mercurius plaatsvindt binnen enkele dagen van deze datums.

Als er in mei een overgang plaatsvindt dan bevindt Mercurius zich altijd in de buurt van zijn aphelium. Dit is de grootste afstand tussen de planeet en de Zon. Als Mercurius in mei voorlangs de Zon trekt dan kan een overgang bijna acht uur duren.

Tijdens een overgang in november bevindt Mercurius zich altijd in de buurt van het perihelium. Dit is de kleinste afstand tussen de planeet en de Zon. Als Mercurius dan midden voorlangs de Zon beweegt dan duurt een overgang slechts 5,5 uur. Dit komt goed overeen met wat we op 11 november 2019 kunnen verwachten. De verhouding tussen overgangen in november en mei is 2:1.

De overgangen van Mercurius komen niet lukraak voor. Met intervallen van 13 jaar en 33 jaar bevinden Mercurius en de Aarde zich op nagenoeg dezelfde punten in hun baan en dus komen de overgangen ook vaak voor volgens dit interval.

Uitgaande van de aanstaande overgang van 11 november 2019 kunnen we in de tijd terugkijken naar de overgang van 13 jaar eerder, op 8 november 2006 en 33 jaar geleden naar de overgang op 13 november 1986.

De overgangen van 9 mei 1970 en 10 november 1973 vielen beiden op een zaterdag en de overgangen van 9 mei 2016 en 11 november 2019 vallen beiden op een maandag.

De volgende overgang zal plaatsvinden op 13 november 2032.

Eerste publicatie: 10 november 2019