Dubhe – de oranje reus in de Grote Beer

Bijna iedereen herkent wel het steelpannetje van de Grote Beer. Als je dat de volgende keer doet moet je eens goed naar de kleur van de sterren van die steelpan kijken. Misschien zie je iets wat je nooit eerder is opgevallen: alle sterren hebben een blauwwitte kleur behalve eentje. Deze ene ster is de oranjekleurige ster Dubhe.

Fysieke kenmerken

Dubhe is de alpha ster van de Grote Beer maar het is niet de helderste ster. Alioth, Epsilon Ursae Majoris is een beetje helderder. De warme oranje kleur van Dubhe komt doordat we te maken hebben met een reuzenster op leeftijd. Dubhe is door de waterstofvoorraad in zijn kern heen en is nu bezig om helium te fuseren. De ster heeft een doorsnede van 30 * de Zon. Tijdens het groter worden koelde de ster sterk af en de huidige temperatuur zorgt voor de oranje kleur van de ster.

Dubhe verschilt ook nog op een andere manier van de overige sterren van het steelpannetje. De meesten zijn lid van de Ursa Major Moving Group. Dat is precies wat de naam zegt: een groep sterren met een gezamenlijke geschiedenis die allemaal in dezelfde richting en met dezelfde snelheid door ons sterrenstelsel bewegen. Het is geen open sterrenhoop meer want daarvoor zijn de sterren te ver van elkaar verwijderd. Dubhe echter behoort niet tot deze Ursa Major Moving Group. Samen met Alkaid, de ster die het puntje van de staart van de beer vormt, reist Dubhe alleen door de ruimte.

Maar Dubhe is niet echt alleen. Het is een spectroscopische dubbelster. De begeleider is een veel zwakkere, witte ster van spectraalklasse F. Maar er is een tweede ster van spectraalklasse F die ook weer een begeleider heeft dus in feite hebben we te maken met vier sterren in het Dubhe-systeem.

In 1999 lanceerde de NASA de Wide Field Infrared telescope (WWIRE) met de bedoeling er sterrenstelsels mee te bestuderen. Door technische problemen moest de missie voortijdig worden afgebroken. De kleine volgtelescoop aan boord werd daarna ingezet voor astroseismologie. Hiermee werd de helderheidsvariaties van sterren gemeten om zo structuur van hun binnenste te bepalen. Op die manier kon men toch nog nuttige wetenschap bedrijven met een anderzijds mislukte missie. Een van de sterren die werd bestudeerd was Dubhe. De metingen hielpen om de massa van de ster beter te bepalen.

Oorsprong – Mythologie

Het Steelpannetje is een van de bekendste groepen sterren. Maar het is helemaal geen sterrenbeeld. Een dergelijke groep sterren noemen we een asterisme. In dit geval maakt het asterisme van het Steelpannetje deel uit van een veel groter sterrenbeeld Ursa Major – Grote Beer. De naam Dubhe komt uit het Arabisch en betekent “rug van de beer”, waarmee de plek van de ster binnen het sterrenbeeld wordt beschreven.

Voor de Grieken in de Oudheid was het sterrenbeeld de beer Callisto (dezelfde Callisto waarnaar de maan van Jupiter is vernoemd). Homerus schreef over Callisto: “de Beer… draait zich om en om waar hij is, met zijn gezicht naar Orion gericht, en nooit alleen in de stroom van Oceanus duikt…”Dat is een hele dichterlijke manier om te zeggen dat het sterrenbeeld vanuit Griekenland circumpolair is.

Het idee van Ursa Major als een beer vinden we over de hele wereld terg maar er zijn in de loop der tijd wel verschillende interpretaties geweest. Het is een ploeg, een opscheplepel, een kalebas waaruit gedronken kan worden, een kist, een wagen, ossen en andere voorwerpen. In de Ojibwe cultuur van de bewoners rond de Grote Meren in de Verenigde Staten, waren de sterren van de Grote Beer een vismarter dat “ojig” werd genoemd.

Op zoek naar Dubhe

Dubhe is een van de hoeksterren van de kom van de steelpan. De ster is heel gemakkelijk te vinden. Als de Grote Beer op zijn staart staat dan is Dubhe de ster rechtsboven. Ook is Dubhe een van de twee aanwijssterren (de andere heet Merak) die je de weg vertellen naar de Poolster.

Dubhe heeft een declinatie van ongeveer 61° en dat betekent dat de ster vanuit Nederland circumpolair is: de ster gaat nooit onder en is de gehele jaar door zichtbaar. Met het wisselen van de seizoenen zal de steelpan anders aan de sterrenhemel staan maar Dubhe en Merak zullen je steeds naar de Poolster brengen.

Kleuren van sterren zijn niet altijd eenvoudig te herkennen en het kost enige oefening om te leren waar je naar moet kijken. Dubhe is een goed voorbeeld om mee te oefenen. Mocht je een camera hebben die een langere sluitertijd toestaat dan kan je daarmee de kleur van Dubhe en de andere sterren van het steelpannetje heel goed vastleggen.

Dubhe in getallen

Eerste publicatie: 22 april 2020
Bron: skyandtelescope & anderen