ster van de week

Epsilon Aurigae – een mysterieuze ster in de Voerman

 

Epsilon Aurigae
Epsilon Aurigae in het sterrenbeeld Voerman. Dit sterrenbeeld staat medio maart omstreeks 22 uur hoog aan de hemel. Credit: Kuuke’s Sterrenbeelden

Epsilon Aurigae is een van de vreemdste sterren aan de sterrenhemel. Het is een eclipserende dubbelster maar wel eentje die zich niet precies gedraagt zoals astronomen zouden verwachten. Het vreemde helder worden en weer afzwakken leidt onder astronomen al tientallen jaren tot speculaties.

De ster is van de derde magnitude en is gemakkelijk met het blote oog te zien. Als de duisternis is ingetreden ga je op zoek naar de heldere ster Capella van het sterrenbeeld Voerman – Auriga. Vlak bij Capella is een opvallend driehoekje van sterren zichtbaar dat “de Geitjes” wordt genoemd. Epsilon Aurigae vormt de top van dit driehoekje.

Naamgeving

De ster is ook bekend bij zijn Arabische naam Almaaz en dat betekent geitenbok. Deze naam werd door Thomas Hyde voor het eerst gebruikt in zijn uit 1665 stammende vertaling van de catalogus van Ulugh Beg. Deze middeleeuwse Perzische astronoom Zakariya al-Qazwini kende de ster als Al Anz. Deze naam stamt af van het Arabische Al-Marz wat geitenbok betekent.  In 2016 stelde de Internationale Astronomische Unie de Working Group on Star Names (WGSN) in om eigennamen van sterren te standaardiseren en te catalogiseren. Voor dubbelsterren bepaalde deze werkgroep dat de naam geldt voor de helderste component van het systeem. Op 1 februari 2017 bepaalde deze werkgroep dat de helderste ster van het systeem de naam Almaaz draagt en onder deze naam is de ster dan ook opgenomen in de lijst van IAU approved Star Names. Epsilon Aurigae draagt ook de Flamsteed aanduiding 7 Aurigae en is in verschillende stercatalogi van dubbelsterren opgenomen als ADS 3605 A, WDS J05020+4349A en J05020+4350A.

In het Chinees kennen we het oude sterrenbeeld 柱 (Zhù). Deze naam betekent “zuilen of pilaren” en refereert naar het asterisme bestaande uit epsilon Aurigae, zeta Aurigae, eta Aurigae, upsilon Aurige, nu Aurigae, tau Aurigae, chi Aurigae en 26 Aurigae. Epsilon Aurigae zelf is bekend als as 柱一 (Zhù yī, “de eerste ster van de zuilen”).

Eclipserende dubbelster

De Duitse astronoom Johann Heinrich Fritsch, die de ster in 1821 waarnam, was de eerste die stelde dat het zou gaan om een veranderlijke ster. Latere waarnemingen gedaan door Eduard Heis en Friedrich Wilhelm Argelander bevestigden dit. Het was de astronoom Hans Ludendorff die als eerste een gedetailleerde studie maakte van de ster. Zijn werk toonde aan dat het Epsilon Aurigae een eclipserende dubbelster is, een ster die zwakker wordt als hij door zijn partner wordt bedekt.

Ongeveer iedere 27 jaar zakt de schijnbare helderheid van epsilon Aurigae van magnitude 2,92 naar magnitude 3,83. Deze afzwakking duurt 640 – 730 dagen. Naast deze bedekking vertoont het systeem ook een kleinere pulsatie met een periode van 66 dagen die niet constant is.

De begeleider van epsilon Aurigae die verantwoordelijk is voor de bedekkingen straalt veel minder licht uit dan men van een object met deze grootte zou verwachten. Het huidige model gaat uit van een dubbelstersysteem dat is omringd door een dikke ondoorzichtige schijf van stof. Oudere theorieën die denken dat het object een grote semi-doorlatende ster is of zelfs een zwart gat worden niet meer aangehangen.

Capella lijkt veel helderder dan epsilon maar dat komt alleen maar omdat Capella veel dichter bij is. Capella bevindt zich op een afstand van ongeveer 42 lichtjaar terwijl Epsilon meer dan 2000 lichtjaar van ons is verwijderd.

Het licht van epsilon dimt met periodes van 27 jaar ongeveer 640 tot 730 dagen. Dat zijn ongeveer 2 jaar. De laatste keer gebeurde dit in 2009-2011 en daarvoor zwakte de ster tussen 1982 en 1984 af.

Epsilon is een eclipserende dubbelster en dat betekent dat een “donkere” ster de helderste ster bedekt. Onderzoeken wijzen erop dat deze “donkere” ster mogelijk door een grote schijf van stof wordt omringd.

De helderste ster van epsilon Aurigae is een hete superreus van spectraalklasse F die iets meer dan 1 Astronomische Eenheid groot is (dat is gelijk aan de afstand tussen de Zon en de Aarde). Iedere 27,1 jaar wordt de heldere ster door een mysterieuze donkere component bedekt. Dit is vermoedelijk een ster die door een grote dikke schijf van stof is omringd. Deze bedekking duurt ongeveer 2 jaar dus het moet gaan om iets wat enorm groot is. De heldere ster en de donkere component zijn mogelijk ongeveer 30 Astronomische Eenheden van elkaar gescheiden en de stofring rond de donkere ster heeft een doorsnede van ongeveer 20 Astronomische Eenheden. Deze ring heeft vermoedelijk in een midden een gat want in het midden van de verduistering wordt Epsilon tijdelijk wat helderder. Wat er zich in het centrum van de stofring bevind tis onbekend. Een theoretisch model voorspelt een object met een massa van 4 zonsmassa en een ander model spreekt over 15 zonsmassa. Het kan gaan om een enkele ster die een schijf om zich heen heeft verzameld maar mogelijk ook om twee sterren van spectraalklasse B die heel nauw om elkaar heen draaien. Daarnaast werken wetenschappers nog aan andere modellen om te verklaren wat ze waarnemen bij Epsilon Aurigae.

 

Eerste publicatie: 22 maart 2018
Volledige revisie: 11mei 2019

Bron: Earthsky