Fomalhaut zwemt in de zuidelijke vis

Omstreeks 3000 jaar voor Christus zagen de oude Perzen (het tegenwoordige Iran) vier “koninklijke” sterren aan de nachtelijke hemel. Vermoedelijk in overeenstemming met de Perzische cultuur was de sterrenhemel in vier districten verdeeld en ieder district werd door een van deze koninklijke sterren bewaakt.

Deze vier sterren hadden allemaal een visuele helderheid van de eerste magnitude en dat was blijkbaar een voorwaarde om als “koninklijk” te worden aangeduid en een van de stellaire bewakers van de hemel te worden.

Een andere voorwaarde was dat deze sterren zich dichtbij de ecliptica moesten bevinden. De ecliptica is de denkbeeldige lijn langs de hemel waarlangs de Zon, Maan en de vijf planeten die met het blote oog zichtbaar zijn, zich bewegen. De lijn trekt ook door de 12 sterrenbeelden die de tekenen van de dierenriem voorstellen.

Drie van deze sterren voldoen aan deze eisen: de heldere, oranje ster Aldebaran in het sterrenbeeld Stier – Taurus, de blauwwitte ster Regulus in het sterrenbeeld Leeuw – Leo en de rode ster Antares in het sterrenbeeld Schorpioen – Scorpius.

Maar voor het vierde district, waarin we tegenwoordig onze huidige sterrenhemel voor de herfst in aantreffen, was er een probleem. Er was daar geen heldere ster in de buurt van de ecliptica. De bekendste sterrenbeelden voor de herfst; Capricornus – Steenbok, Aquarius – Waterman en Pisces – Vissen voldeden niet aan de eisen. Dit gebied aan de sterrenhemel is bekend als de hemelse zee en het is een groot, donker gebied waar geen heldere sterren voorkomen. Ook de sterrenbeelden bevatten geen heldere sterren. Alle sterrenbeelden in de hemelse zee hebben een relatie met water. De Steenbok, Waterman en Vissen zijn drie sterrenbeelden die geen sterren bevatten met een visuele helderheid kleiner dan magnitude 3. De meeste sterren in deze sterrenbeelden zijn van de vierde en vijfde magnitude

Om een vierde “koninklijke” kandidaat aan te wijzen moesten de oude Perzen dus een ster zoeken die geen deel uitmaakt van de Dierenriem. De keuze viel op Fomalhaut, in helderheid de 18^de ster aan de sterrenhemel. Fomalhaut bevindt zich in het moderne sterrenbeeld Piscis Austrinus – Zuidervis.

Een stellaire kluizenaar

Fomalhaut bevindt zich in een relatief “leeg” gedeelte van de sterrenhemel en wordt vaak aangeduid als “de eenzame”. De zichtbaarheid van de ster kondigt de komst van de herfst aan.

De ster komt in Nederland nooit erg hoog boven de horizon uit. Om er zeker van te zijn dat je de juiste ster hebt te pakken kan je uitgaan van het grote vierkant van het sterrenbeeld Pegasus. Trek vanuit de twee meest rechtse sterren van het vierkant een denkbeeldige lijn richting westen. Als je deze lijn ongeveer 3,5 maal hebt verlengd kom je bij een heldere ster uit. Dit is Fomalhaut. Het kan niet missen want er staan geen andere sterren in de buurt.

In veel oude steratlassen werd Piscis Austrinus afgebeeld als een lange, slanke vis die met de bek opengesperd het water drinkt dat uit de waterkruik van Aquarius stroomt.

Het sterrenbeeld op deze manier afbeelden heeft wel nut want de naam Fomalhaut komt van het Arabische “Fum al Hut” en dat betekent “bek van de vis”. Sommigen denken dat Fomalhaut het verhaal uit het Nieuwe Testament over Petrus en de munt (een tetradrachm) gevonden in de bek van een vis, symboliseert.

Fomalhaut bevindt zich op een afstand van ongeveer 25 lichtjaar van de Aarde en dat is, naar astronomische standaarden, erg dichtbij. De ster is bijna tweemaal zo groot en zwaar als de Zon. De lichtsterkte van Fomalhaut is 17 maal groter dan die van de Zon en de ster straalt met een witte kleur. In sommige boeken wordt gesproken over een rode gloed maar dat wordt vermoedelijk veroorzaakt doordat de ster laag aan de horizon staat en de breking van het licht in de atmosfeer voor een verkleuring zorgt.

Drie andere interessante weetjes over Fomalhaut

Fomalhaut is een erg jonge ster. De leeftijd wordt geschat op ongeveer 450 miljoen jaar. Vergeleken met onze Zon die al ongeveer 5 miljard jaar oud is, is Fomalhaut dus nog een jonkie. Fomalhaut is heter en helderder dan de Zon, de ster verbrandt zijn brandstof veel sneller dan de Zon. Men schat dat Fomalhaut maximaal 1 miljard jaar oud zal worden. Onze Zon daarentegen zal ongeveer 10 miljard jaar oud worden.

Fomalhaut wordt omringd door verschillende gebieden met compact gas en stof. Astronomen noemen dit een protoplanetaire schijf. In november 2008 ontdekte de Hubble telescoop aan de rand van deze schijf een object waarvan men denkt dat het een planeet is die om Fomalhaut draait. De planeet zou een grootte hebben van driemaal Jupiter en een massa van ongeveer Neptunus. Sommige astronomen denken dat het hier niet om een planeet gaat maar om door middel van de zwaartekracht samengeklonterd puin.

Ongeveer 2° ten zuiden van Fomalhaut bevindt zich een kleine ster met een visuele helderheid van magnitude 6,5. Deze ster, TW Piscis Austrini, heeft dezelfde eigenbeweging als Fomalhaut door de ruimte. Deze ster heeft een helderheid van slechts 20% van onze Zon en bevindt zich op ongeveer 1 lichtjaar afstand van Fomalhaut. Het is lastig om de beide sterren een dubbelstersysteem te noemen. Sommige astronomen denken dat deze twee sterren de enige overblijvers zijn van een sterrenhoop met een lage dichtheid die lang geleden uit elkaar is gevallen.

Ook om TW Piscis Austrini lijkt een exoplaneet te draaien. De Transiting Exoplanet Survey Satellite (TESS) van de NASA, die zoekt naar planeten bij de helderste sterren aan de sterrenhemel, heeft een mogelijke kandidaat gevonden in een baan rond de ster. Deze exoplaneet zou ongeveer de grootte van de Aarde hebben en in 10 dagen rond de ster draaien. De afstand tussen de ster en de planeet bedraagt gemiddeld 12 miljoen kilometer. Er zijn echter meer waarnemingen nodig om het bestaan van de exoplaneet te bevestigen.

Los van Fomalhaut zijn de andere sterren van deze zuidelijke vis nauwelijks zichtbaar. Dit maakt van Piscis Austrinus dus wel een hele verlegen vis.

Eerste publicatie: 15 september 2020
Bron: space.com en anderen