Gacrux – het puntje van het kruis

Gacrux is een traktatie voor waarnemers op het zuidelijk halfrond, de rode reus die het dichtst bij de Aarde staat en de punt van het beroemde Zuiderkruis vormt.

Gacrux – gegevens

Officiële naam (IAU)	Gacrux
Andere aanduidingen	Gamma Crucis, HIP 61084, HR 4763, HD 108903
Bijnaam	Rubidea (in Brazilië)
Visuele helderheid (magnitude)	1,64
Afstand tot de Aarde (lichtjaar)	88,6
Type ster	Rode reus, M3,5III
Kleur	Oranjerood
Massa (zonsmassa)	± 1,3
Straal (zon)	± 120
Sterrenbeeld	Crux – Zuiderkruis
Meervoudig stersysteem	Nee
Veranderlijke ster	Ja
Exoplaneten	Onbekend
Uiteindelijk lot	Planetaire nevel/witte dwerg

Fysische kenmerken

In deze Ster van de Week maken we een uitstapje naar de zuidelijke sterrenhemel en komen we aan bij de ster Gacrux. Dit is een rode reuzenster in een van de helderste en meest geliefde sterrenbeelden – het Zuiderkruis – Crux.

Van de vier belangrijkste sterren waaruit het Zuiderkruis bestaat is Gacrux het enige rode lid van de groep. Een feit dat duidelijk opvalt op foto’s met langere belichtingstijden. De aangenaam rode kleur contrasteert mooi met de blauwwitte kleuren van de andere sterren van het kruis. Het effect is vergelijkbaar met de opvallende rode kleur van Betelgeuze in het sterrenbeeld Orion (hoewel Gacrux een veel kleinere rode reus is).

Veel reuzensterren bevinden zich vrij ver weg, vaak op honderden of duizenden lichtjaren van de Aarde. Gacrux is enigszins ongebruikelijk omdat de ster slechts ongeveer 88 lichtjaar van ons verwijderd is, het is de dichtstbijzijnde rode reus tot de Aarde. Gacrux heeft een diameter van 120 keer de diameter van de Zon maar een massa van slechts ongeveer 1,3 zonsmassa. Net als de andere rode reuzen is Gacrux enorm maar wel redelijk diffuus. Toen de ster zijn brandstofreserves begon op te gebruiken koelde het gas in de ster af en zette het uit. Dit proces zal doorgaan naarmate Gacrux vordert in zijn sterontwikkeling.

Herkomst – mythologie

Het Zuiderkruis is een helder object maar het is in de westerse mythologie meestal afwezig. Hoewel ooit zichtbaar vanaf het noordelijk halfrond heeft de precessie, de wiebeling van de aardas die over duizenden jaren plaatsvindt, het Zuiderkruis langzaam uit zicht verschoven. Omstreeks 400 voor Christus verdween het uit zicht en uit het hart (voordat het onder de horizon verdween beschouwden de Grieken de sterren van het Zuiderkruis als onderdeel van het sterrenbeeld Centaurus). Europeanen herontdekten het Zuiderkruis in de 16^de eeuw. De moderne naam wordt toegeschreven aan de Franse cartograaf Augustine Royer die in 1679 kaarten van de zuidelijke sterrenhemel publiceerde, hoewel het sterrenbeeld ook op eerdere kaarten verscheen. De naam is vermoedelijk een christelijke referentie.

Hoewel het Zuiderkruis op het noordelijk halfrond uit het zicht verdween bleef het natuurlijk prominent en belangrijk in de zuidelijke regio’s en met een grote verscheidenheid aan verhalen die ermee verbonden waren. De vissersgemeenschappen in het noorden van Australië bijvoorbeeld zagen het Zuiderkruis als een pijlstaartrog. In de woestijngebieden van centraal Australië zagen de Aboriginals de sporen van een adelaar in het sterrenbeeld. Voor de Inca’s was het Zuiderkruis misschien een “chakana”; een brug of oversteekplaats. Een gebeeldhouwde steen in Machu Picchu in Peru zou het Zuiderkruis kunnen voorstellen.

Tegenwoordig komt het Zuiderkruis prominent voor op de nationale vlaggen van Australië, Nieuw-Zeeland, Brazilië, Papoea Nieuw Guinea en Samoa.

De naam Gacrux is een samentrekking van Gamma Crux, de Latijnse aanduiding voor de op twee na helderste ster van het sterrenbeeld. Het is een strikt gebruikersvriendelijke naam, net zoals bijvoorbeeld Alpha Centauri.

Hoe Gacrux te zien

Om het hele Zuiderkruis te kunnen zien moet je je ten zuiden van de 25^ste breedtegraad bevinden. Vanuit Europa is het Zuiderkruis dus niet zichtbaar. Wil je het Zuiderkruis zien dan moet je dus al ten zuiden van de 25^ste breedtegraad komen maar het beste kan je het sterrenbeeld zien vanaf het zuidelijk halfrond. In grote delen van Zuid-Amerika, Afrika en Australië is het Zuiderkruis perfect zichtbaar. Bevindt je je verder dan de -35^ste breedtegraad dan wordt het Zuiderkruis circumpolair en is het de gehele nacht zichtbaar.

Op het zuidelijk halfrond is er geen handige poolster, in dit deel van de sterrenhemel is er geen tegenhanger van Polaris, maar het kruis kan wel als aanwijzer worden gebruikt. Trek een denkbeeldige lijn van Gacrux door Acrux (de meest zuidelijke ster van het sterrenbeeld). Deze lijn wijst ruwweg naar de hemelse zuidpool.

Het zien van Gacrux en het Zuiderkruis is niks ongewoons voor bewoners van het zuidelijk halfrond maar voor bezoekers die deze objecten nog nooit hebben gezien kunnen ze het hoogtepunt zijn van een reis. Terwijl je daar bent moet je ook de Kolenzaknevel in Crux en de Magelhaanse Wolken (de dwergsterrenstelsels die ons sterrenstelsel begeleiden) bekijken.

Eerste publicatie: 3 december 2021
Bron: Sky & Telescope