Saturnus

Interessante weetjes over Saturnus

De grote witte vlek op Saturnus
De grote witte vlek op Saturnus. Opname gemaakt in 2011 door de Cassini-ruimtesonde. Credit: NASA/JPL-Caltech/SSI

Saturnus is voor veel mensen het favoriete object aan de sterrenhemel. We hebben voor dit artikel tien interessante weetjes over de planeet, zijn ringen en zijn manen bij elkaar gezocht.

Saturnus is de lichtste planeet in het zonnestelsel

Saturnus heeft een dichtheid van 0,687 gram per kubieke centimeter. Water heeft een dichtheid van 1 g/cm3 en de Aarde heeft een dichtheid van 5,52 g/cm3. Omdat de dichtheid van Saturnus kleiner is dan die van water zou de planeet theoretisch op water blijven drijven. Moet je wel een zwembadje vinden dat groot genoeg is. Van de andere kant: een bal van waterstof en helium in je zwembad wil je ook niet.

Saturnus is een afgeplatte bal

Saturnus draait zó snel om zijn as dat de planeet zichzelf afplat. Dat is al met het blote oog zichtbaar als je naar een foto van de planeet kijkt. De planeet ziet er een beetje bijeen geknepen uit. Door de snelle rotatie is de planeet aan de evenaar groter dan aan de polen.

De afstand van het centrum tot aan de polen bedraagt 54.000 kilometer maar de afstand van het centrum tot aan de evenaar is maar liefst 60.300 kilometer. Met andere woorden; de evenaar bevindt zich ongeveer 6300 kilometer verder weg van het centrum dan de polen.

We kennen dit fenomeen ook op de Aarde maar op onze planeet is dit effect vele malen kleiner.

 

Hugens - saturnus en zijn ringen
De tekening die Huygens maakte van Saturnus en zijn ringen en de beweging van de door hem ontdekte maan Titan

De eerste astronomen dachten dat de ringen manen waren

Toen Galileo in 1610 zijn primitieve telescoop op Saturnus richtte kon hij de planeet en zijn ringen zien maar hij wist helemaal niet naar wat hij aan het kijken was. Hij dat dat de ringen eigenlijk twee grote manen waren die aan weerszijden van de planeet vastzaten.

Het duurde tot 1655 toen de Nederlandse astronoom Christiaan Huygens met een veel betere telescoop Saturnus bestudeerde. Hij realiseerde zich dat de manen ringen zijn. Huygens was ook de eerste die de Titan, de grootste maan van Saturnus, waarnam.

 

Voyager 1
Artist impression van Voyager 1. Credit: NASA/JPL

Saturnus is pas vier keer door een ruimtesonde bezocht

Er zijn inderdaad pas vier ruimtesondes geweest die een bezoek hebben gebracht aan Saturnus. In 1979 maakte de Pioneer 11 als eerste ruimtesonde een scheervlucht langs Saturnus. Pioneer 11 scheerde op 11.000 kilometer hoogte boven de wolkentoppen. In 1980 was het de beurt aan de Voyager 1 en in 1981 scheerde Voyager 2 langs Saturnus. Daarna bleef het tot 2004 stil. In dat jaar begon de Cassini ruimtesonde aan een jarenlang onderzoek van Saturnus en zijn manen.

Helaas zijn er geen nieuwe ruimtemissies naar Saturnus in voorbereiding. Er liggen wel enkele voorstellen maar er is nog niks concreets in gang gezet.

Saturnus heeft 82 manen

Jupiter heeft 79 ontdekte manen en Saturnus is met 82 manen momenteel dus de koploper. Enkele van deze manen zijn groot, zoals Titan die de op een na grootste maan in het zonnestelsel is. Echter de meeste manen van Saturnus zijn maar klein, hooguit enkele kilometers in doorsnede en veel van deze manen hebben nog helemaal geen officiële naam. De meest van deze kleine maantjes zijn door de Cassini ruimtesonde ontdekt.

Tot voor kort was de lengte van de dag op Saturnus niet goed bekend

Doordat Saturnus een gasplaneet is en geen vast oppervlak heeft is het lastig om de rotatiesnelheid te bepalen. Anders dan bij bijvoorbeeld Mercurius kan je niet zien hoe lang een specifieke krater nodig heeft om eenmaal rond te draaien. Astronomen hebben dus wat anders moeten verzinnen om de rotatiesnelheid van Saturnus te bepalen; ze hebben dit gedaan met behulp van het magneetveld.

Door het bepalen van de rotatie van het magneetveld van de planeet wist men ook de rotatiesnelheid van de planeet. Men kwam uit op een dag van 10 uur en 14 minuten maar toen de Cassini ruimtesonde de planeet naderde kwamen de metingen van de Cassini uit op een dag van 10 uur en 45 minuten. Tegenwoordig zijn astronomen het er over eens dat de gemiddelde dag op Saturnus 10 uur, 32 minuten en 35 seconden duurt.

Saturnus met aurora aan de noordpool
Deze afbeelding is een compositie van waarnemingen van Saturnus die begin 2018 en in 2017 zijn gemaakt. In tegenstelling tot de aurora’s op de Aarde zijn die op Saturnus alleen in ultraviolet licht zichtbaar. Dit deel van het elektromagnetische spectrum wordt door de atmosfeer van de Aarde grotendeels tegengehouden waardoor astronomen gebruik moeten maken van telescopen in de ruimte zoals de Hubble Space Telescope, om ze te bestuderen. Credit: ESA/Hubble, NASA, A. Simon (GSFC) and the OPAL Team, J. DePasquale (STScI), L. Lamy (Observatoire de Paris)

 

De ringen van Saturnus kunnen oud zijn maar ze kunnen ook jong zijn

Het zou kunnen dat de ringen van Saturnus er al sinds het ontstaan van het zonnestelsel, ongeveer 4,54 miljard jaar geleden, zijn. Maar het zou ook best kunnen dat de ringen, vergeleken met de leedtijd van Saturnus, nog erg jong zijn. Astronomen weten nog niet heel erg veel over de herkomst van de ringen.

Het is mogelijk dat ze zijn ontstaan toen een 300 kilometer grote ijsmaan door de zwaartekracht van Saturnus uit elkaar getrokken is waarbij er een ring om de planeet ontstond.

Het is echter ook mogelijk dat de ringen bestaan uit restmateriaal dat overbleef na het ontstaan van Saturnus. Het materiaal in de ringen zou door de zwaartekracht van Saturnus zijn beïnvloed en nooit tot een maan hebben kunnen samenklonteren.

Maar astronomen hebben ook ontdekt dat het materiaal van de ringen eigenlijk veel te schoon is om er al heel erg lang te zijn. Men denkt dat de ringen maximaal 100 miljoen jaar oud zijn. Al met al is het dus nog steeds een groot raadsel.

 

Saturnus verliest in rap tempo zijn ringen
Deze afbeelding werd gemaakt op 25 april 2016 door de Cassini ruimtesonde. Er werden opnames gemaakt in drie kleuren licht: rood, groen en blauw. De afbeeldingen werden gemaakt door de groothoekcamera van de Cassini vanaf een afstand van ongeveer 3 miljoen kilometer en een hoek van ongeveer 30 garden boven het ringoppervlak. Credit: NASA/JPL-Caltech/Space Science Institute

 Soms verdwijnen de ringen

Welnu, ze verdwijnen niet echt maar van ons uit gezien lijkt dat wel zo. De as van Saturnus maakt, net zoals de as van de Aarde, een hoek ten opzichte van het baanvlak om de Zon. Vanuit ons gezichtspunt zien we de positie van Saturnus tijdens zijn 20-jarige reis om de Zon veranderen. Soms zijn de ringen volledig geopend en kunnen we ze in al hun glorie zien maar andere keren kijken we tegen de zijkant van de ringen aan en lijkt het alsof ze er niet meer zijn. Dit gebeurde in 2008-2009 en zal in 2024-2025 wederom het geval zijn.

Je kan Saturnus met je eigen ogen zien

Saturnus is een van de vijf planeten die je met het blote oog kan zien. Om de ringen en de bol van de planeet zelf te kunnen zien heb je wel een telescoop nodig. Maar als je de positie van de planeet aan de sterrenhemel kent kan je wel je familie en vrienden verbazen door de heldere object aan de sterrenhemel aan te wijzen en ze te vertellen dat het geen ster is maar een planeet.

Er zou in de buurt van Saturnus leven kunnen zijn

Nee, geen leven op Saturnus; de planeet is daar helemaal niet geschikt voor. Maar er zou eventueel leven kunnen zijn op de maan Enceladus die om Saturnus heen draait.

Enceladus - geisers
Enorme geisers op Enceladus die waterijs de ruimte in spuiten. Opname gemaakt door de Cassini ruimtesonde

De Cassini ruimtesonde van de NASA heeft ijsgeisers ontdekt aan de zuidpool van Enceladus. Dit betekent dat er een proces is dat de maan warm genoeg houdt zodat er onder het oppervlak vloeibaar water voor komt. En daar waar vloeibaar water aanwezig is op Aarde vinden we leven.

 

Eerste publicatie: 7 april 2019
Laatste update: 1 juni 2021

Bron: UniverseToday

 

Meer over Saturnus