Sterren

Kan astronomie de Bijbelse ster van Bethlehem verklaren?

De ster van Bethlehem

De ster van Bethlehem wees drie wijze mannen de weg naar het kleine plaatsje Bethlehem. De ster van Bethlehem wordt door Mattheus in het Nieuwe testament beschreven. Is de Bijbelse beschrijving van de ster een vrome fictie of zit er toch enige astronomische waarheid achter?

Puzzels voor de astronomie

Om de ster van Bethlehem te begrijpen moeten we ons verplaatsen in de drie wijze mannen. Aangemoedigd door “de ster in het oosten”, reisden ze eerst naar Jeruzalem en vertelden ze koning Herodus over de voorspelling dat er een nieuwe heerser over het volk van Israël was geboren. We moeten ook denken als koning Herodus die de wijze mannen vroeg wanneer deze ster zichtbaar was geweest want klaarblijkelijk hadden zijn hofhouding en hij die ster helemaal niet gezien.

Dit brengt ons bij de eerste astronomische uitdaging van de eerste Kerstmis: hoe is het mogelijk dat de adviseurs van koning Herodus die hele heldere ster die drie wijze mannen naar Jeruzalem leidde, niet hebben gezien?

Om Bethlehem te bereiken moesten de drie wijze mannen vanuit Jeruzalem zuidwaarts reizen. Op de een of andere manier ging “de ster in het oosten” voor hen uit en bleef stilstaan boven het pasgeboren kind. Dat is de tweede astronomische puzzel: hoe kan een ster “in het oosten” die wijze mannen naar het zuiden leiden? De loopster leidt mensen die de weg kwijt zijn naar het noorden dus een ster in het oosten zou die drie wijze mannen naar het oosten hebben moeten leiden?

Dan hebben we ook meteen de derde astronomische puzzel te pakken want hoe kan de ster van Mattheus voor hen uit bewegen, zoals de achterlichten van een sneeuwploeg die je volgt tijdens een sneeuwstorm en dan stoppen recht boven de kribbe met daarin het kindje Jezus?

Wat kan de ster in het oosten zijn geweest?

Astronomisch gezien weten we dat een ster, een komeet, Jupiter, een supernova of een samenstand van planeten dergelijke dingen niet kunnen doen. We zouden kunnen stellen dat de woorden van Mattheus een wonder beschrijven dat verder gaat dan de wetten van de natuurkunde. Maar Mattheus koos zijn woorden zorgvuldig en gebruikte de woorden “ster in het oosten” tweemaal waarmee hij mogelijk suggereerde dat ze belangrijk zijn voor zijn lezers.

Is er een andere verklaring in het werk van Mattheus te vinden die rekening houdt met de wetten van de natuurkunde en die te maken heeft met astronomie? Jawel, zeker wel!

Astronomische antwoorden op astronomische puzzels

De astronoom Michael Molnar stelt dat “in het oosten” een letterlijke vertaling is van het Griekse “en te anatole” en dat was 2000 jaar geleden een technische term in de Griekse wiskundige astrologie. De term beschrijft, heel specifiek, een planeet die boven de oostelijke horizon opkomt net voordat de Zon opkomt. Daarna, net nadat de planeet is opgekomen verdwijnt deze in de heldere gloed van de Zon in de ochtendhemel.

We hebben hier ene beetje astronomische achtergrond nodig. In een mensenleven kunnen we niet zien dat sterren zich verplaatsen; sterren komen iedere nacht op en gaan onder maar ze verplaatsen zich niet ten opzichte van elkaar. De sterren van de steelpan van de Grote Beer bijvoorbeeld staan jaar na jaar op dezelfde plaats ten opzichte van elkaar. Maar Zon, maan en planeten zwerven wel tussen de vaststaande sterren door. Het woord “planeet” komt van het Griekse woord voor “dwalende ster”. Ofschoon de planeten, Zon en Maan zich ongeveer langs hetzelfde pas langs de achtergrondsterren bewegen doen ze dat wel allemaal met een verschillende snelheid en daardoor kunnen ze elkaar vaak passeren. Als de Zon een planeet inhaalt kunnen wij die planeet niet meer zien maar als de Zon maar weer ver genoeg is verwijderd van die planeet dan is ze weer zichtbaar.

Dit moeten we combineren met een beetje astrologische achtergrond. Als die planeet weer voor het eerst zichtbaar wordt en net voor zonsopkomst boven de ochtendhemel uitkomt na misschien wel maandenlang verstopt te zijn geweest door het licht van de Zon dan noemen astrologen dat moment een heliacale opkomst. Een heliacale opkomst, de eerste speciale herverschijning van een planeet, is waar “en te anatole” naar verwijst in de antieke Griekse astrologie. In het bijzonder was de herverschijning van een planeet als Jupiter volgens de Griekse astrologen symbolisch belangrijk voor iedereen die op die dag werd geboren.

Dus, de “ster in het oosten” verwijst naar een astronomische gebeurtenis die in de context van de Griekse astrologie belangrijk werd gevonden.

Hoe zit het met de ster die pal boven de kribbe stond geparkeerd? Het woord dat meestal wordt vertaald als “staan boven” komt van het Griekse woord “epano” en ook dat woord had een belangrijke betekenis in de antieke Griekse astrologie. Het verwijst naar een bepaald moment waarop een planeet stopt te bewegen ten opzichte van de achtergrondsterren en waarna de schijnbare beweging ten opzichte van de achtergrondsterren verandert van westwaarts naar oostwaarts. Dit gebeurt bijvoorbeeld als de Aarde, die sneller om de Zon draait dan Mars of Jupiter of Saturnus, een van deze planeten inhaalt.

Alles samen, een zeldzame combinatie van astrologische gebeurtenissen (de juiste planeet die net voor zonsopkomst opkomt, de Zon in het juiste sterrenbeeld van de dierenriem, plus enkele andere combinaties van planeetposities die als belangrijk worden beschouwd door astrologen) zou bij Griekse astrologen in de antieke tijd kunnen hebben geleid tot een vorstelijke horoscoop en een koninklijke gebeurtenis.

Wijze mannen die naar de hemel kijken

Molnar gelooft dat de wijze mannen inderdaad erge wijze en wiskundig onderlegde astrologen waren. Ook wisten ze over de voorspelling uit het Oude Testament waarin geschreven wordt over een nieuwe koning die uit de familie van David wordt geboren. Vermoedelijk hadden ze al jarenlang de hemel bestudeerd en gewacht op samenstanden die de geboorte van deze koning konden voorspellen. Toen ze een krachtige reeks astrologische voortekenen ontdekten, besloten ze dat het tijd was om op zoek te gaan naar de geprofeteerde leider.

Als de wijze mannen van Mattheus echt een reis ondernamen op zoek naar een nieuw geboren koning dan was de heldere ster geen gids voor hen maar vertelde die hun alleen wanneer ze er op uit moesten trekken. Ze zouden ook geen pasgeborene in een kribbe aantreffen. Men denkt dat de baby al minstens 8 maanden was toen ze de astrologische boodschap over de geboorte van de toekomstige koning hadden ontrafeld. Het voorteken begon op 17 april in het jaar 6 voor Christus met de heliacale opkomst op die morgen van Jupiter die tijdens het middaguur werd gevolgd door een maansverduistering in het sterrenbeeld Aries – Ram en die duurde tot 19 december in het jaar 6 voor Christus toen Jupiter stopte met zijn westwaartse beweging en even aan de sterrenhemel stilstond alvorens aan zijn oostwaartse beweging te beginnen. Tegen de tijd dat de drie wijzen in Bethlehem konden arriveren zou baby Jezus al een kleuter zijn geweest.

Mattheus schreef om zijn lezers te overtuigen dat Jezus de geprofeteerde Messias was. Uitgaande van de astrologische aanwijzingen in zijn evangelie moet hij hebben geloofd dat het verhaal van de ster van Bethlehem overtuigend bewijs zou bevatten voor zijn publiek.

Er zijn in de loop der jaren veel pogingen gedaan om het Kerstverhaal op een astronomische manier te verklaren. Een eensluidende astronomische verklaring is tot op heden nooit gevonden en zal vermoedelijk ook nooit gevonden gaan worden. Deze versie geeft slechts een van de vele verklaringen weer.

 

Eerste publicatie: 20 december 2017
Diverse bronnen
Michael Molnar – The Star of Bethlehem – The Legacy of the Magi

[yabp 5]