ster van de week

Kochab – een bewaker van de pool

Kochab is ook bekend als Beta Ursae Minoris. Het is de op een na helderste ster van het sterrenbeeld Ursa Minor – Kleine Beer. De ster heeft een visuele helderheid van magnitude 2. Het is een interessante ster die in de geschiedenis van de mensheid veel is gebruikt.

Kochab in het sterrenbeeld Kleine Beer
Kochab in het sterrenbeeld Ursa Minor met Draco de draak die er omheen slingert. Credit: Kuuke’s Sterrenbeelden/Cartes du Ciel.

Fysische kenmerken

Kochab is een oranje reus met een massa van ongeveer 2 zonsmassa. De waterstof en heliummassa waaruit Kochab bestaat is veel ijler dan dat van de Zon. De ster heeft een diameter van 42 keer de diameter van de Zon. Net als bij andere reuzensterren is de grootte van Kochab enigszins bedrieglijk om de ster nogal diffuus is. Dit effect wordt veroorzaakt door de huidige levensfase waarin de ster zich bevindt. Kochab is klaar met het verbranden van waterstof in de kern en heeft zich verplaatst van de hoofdreeks weg. Hoewel de ster niet zo helder lijkt als sommige van de grote sterren aan de nachtelijke hemel, zoals Sirius, Betelgeuze of Canopus, schijnt Kochab wel met een voor de hand liggende en aangename oranje kleur die het een van de mooiste sterren in het sterrenbeeld Ursa Minor maakt.

Bezitters van grote telescopen willen misschien op zoek gaan naar de buurman van Kochab. Dit is een dwergster met een visuele helderheid van magnitude 12,8. Afstandsmetingen gedaan met de GAIA-satelliet plaatsen deze ster op een afstand van 613 lichtjaar en daarmee lijkt het zeer onwaarschijnlijk dat de twee sterren middels de zwaartekracht met elkaar zijn verbonden.

Telescoop of niet, de andere begeleider van Kochab is niet met amateurmateriaal te vinden. Kochab heeft namelijk een bevestigde exoplaneet, Beta Ursae Minoris b. het is een compacte gasreus met een massa van minstens 6 keer de massa van Jupiter. Jupiter draait op een gemiddelde afstand van ongeveer 5 Astronomische Eenheden om de Zon heen maar Kochab’s planeet doet dit op een afstand van ongeveer 1,4 AE. Dat is net binnen de baan van Mars om de Zon.

Herkomst – mythologie

De Kleine Steelpan mag dan kleiner zijn dan zijn grotere tegenhanger het is wel een veel belangrijker instrument om de hemelse pool te vinden. De sterren van Ursa Minor waren zo zwak dat de oude Grieken ze oorspronkelijk aan Draco – Draak hadden toebedeeld. Het sterrenbeeld Draak kronkelt aan de sterrenhemel om de noordelijke hemelpool heen en de sterren van de Kleine Beer gaven de Draak zijn vleugels. Het was de Griekse filosoof Thales van Milete die het belang erkende van een goede locatie van de hemelpool ten behoeve van de navigatie op zee. Hij brak de sterren af van de draak en maakte ze tot een eigen sterrenbeeld, Ursa Minor. Hij liet een draak achter met vermoedelijk de vleugels weggevouwen. Mogelijk heeft Thales van Milete (± 624 v. Chr – ± 545 v. Chr) de navigatiefunctie van Ursa Minor overgenomen van Fenicische zeilers.

Het is veel betekenend dat Thales het hele sterrenbeeld Ursa Minor voorstelde als navigatiebaken in plaats van Polaris uit te kiezen zoals we dat tegenwoordig doen. In de tijd dat Thales leefde, ongeveer 600 v. Chr., bevind Polaris zich nog niet zo dicht bij de hemelpool als nu.

Omstreeks 1000 voor Christus bevond Kochab zich voor astronomen in het Midden-Oosten dicht genoeg bij de pool. Ze gaven de ster de naam “Al-Kaukab al-shanaliyy” hetgeen “ster van het noorden” betekent. Mogelijk is deze oude Arabische naam de oorsprong voor de moderne naam Kochab.

Hoewel Kochab in vroeger tijden verder van de pool was verwijderd hebben de oude Egyptenaren Kochab vermoedelijk wel gebruikt als onderdeel van hun methode om tijdens het bouwen van hun piramides het noorden te bepalen. Toen zo’n 4500 jaar geleden de Grote Piramide van Gizeh werd gebouwd was er geen perfecte poolster. Thuban, met een visuele helderheid van magnitude 3,7, bevind zich het dichtste bij maar net als Polaris nu stond hij niet direct bij de noordelijke hemelpool. In 2000 stelden egyptologen in een artikel in Nature voor dat de piramidebouwers in plaats daarvan een denkbeeldige lijn hadden kunnen trekken tussen Kochab en Mizar in het sterrenbeeld Grote Neer – Ursa Major, om zo de ware noordelijke hemelpool te bepalen. De twee sterren stonden namelijk bijna precies op een lijn met de hemelpool.

Hoewel latere studies deze theorie betwistten kan het niettemin verklaren waarom eerdere piramides nu een beetje ten oosten van het echte noorden zijn georiënteerd terwijl latere piramides een beetje naar het westen zijn gericht: hier is de precessie aan het werk end aar hadden de oude architecten geen weet van.

Hoe Kochab te zien

Ursa Minor is een zwak sterrenbeeld. Als het zich op een andere plek aan de sterrenhemel zou bevinden dan zou het vermoedelijk een van de vele zwakke en onbekende groepen sterren zijn. Je hebt een behoorlijk donkere sterrenhemel nodig om de zwakke sterren van de groep te zien. Dan nog is Polaris een gemakkelijk doel want die ster verandert niet van positie en de twee heldere sterren Dubhe en Merak van het sterrenbeeld Grote Beer – Ursa Major wijzen je ook de weg.

Zodra je Polaris hebt gevonden beweeg je langs de zwakke sterren van het handvat van de Kleine Beer naar beneden (de vorm is niet helemaal hetzelfde als de Grote Beer maar het idee is vergelijkbaar). Kochab markeert de buitenrand van de kom, vergelijkbaar met de positie van Dubhe in de Grote Beer. Afhankelijk van de tijd en het seizoen kan het zijn dat Ursa Minor en zijn steelpannetje ondersteboven zichtbaar zijn.

In Nederland is Kochab circumpolair. Dat wil zeggen dat de ster nooit onder gaat en het hele jaar door zichtbaar is. Het kan leuk zijn om de Kleine Beer in een paar uur rond de hemelpool te zien draaien: terwijl het steelpannetje om Polaris draait, draait de heldere Kochab in een cirkel.

Kochab – gegevens

Officiële naam (IAU)Kochab
Andere aanduidingenBeta Ursae Minoris, 7 Ursae Minoris, HD 131873, HR 5563, HIP 72607
BijnaamBewakers van de Pool (samen met de ster Pherkad)
Schijnbare helderheid (magnitude)2,08
Afstand tot de Aarde (lichtjaar)130,9
Type sterOranje reus, K4-III B
KleurOranje
Massa (zonsmassa)± 2,2
Straal (straal van de Zon)± 42
Meervoudig stersysteemMogelijk
Veranderlijke sterJa
ExoplanetenJa
Uiteindelijk lotWitte dwerg / planetaire nevel
Tabel 1 – gegevens Kochab – Bèta Ursae Minoris

Eerste publicatie: 15 oktober 2021
Bron: Sky & Telescope