Menkar – Alpha Ceti

Menkar – Alpha Ceti is een rode reus in het sterrenbeeld Cetus – Walvis. Het is een van de sterren die de kop van de Walvis vormt. De ster heeft een schijnbare helderheid van magnitude 2,53 en het is na Diphda de helderste ster in het sterrenbeeld. Alpha Ceti is ongeveer 249 lichtjaar van ons verwijderd.

Type ster

Menkar heeft de stellaire classificatie M1.5 IIIa. Dit duidt op een lichtsterke rode reus. De ster heeft een absolute helderheid van magnitude -3,2. Met een effectieve temperatuur van 4000 Kelvin heeft de ster een lichtsterkte van ongeveer 1455 keer die van de Zon. Het grootste deel van de energieproductie vindt plaats in het voor ons onzichtbare infrarode deel van het spectrum.

Alpha Ceti heft een massa van 2,3 zonsmassa en is uitgegroeid tot een ster met een straal van 89 keer die van de Zon. De ster bevindt zich momenteel op de asymptotische reuzentak (AGB), het late stadium in het leven van een ster met een massa van maximaal 9 zonsmassa. ABG-sterren hebben inerte koolstof-waterstofkernen omgeven door binnenlagen waar waterstof tot helium wordt gefuseerd. Hun buitenste omhulsels zijn zeer convectief. Terwijl alpha Ceti zich door deze fase ontwikkeld kan de ster met steeds grotere amplitudes beginnen te pulseren, net als zijn buurman Mira, totdat de buitenste lagen de ruimte in worden geslingerd om een planetaire nevel te vormen en een hete witte dwerg achter te laten.

Menkar draait met een geprojecteerde snelheid van 6,9 kilometer per seconde relatief langzaam om zijn as.

Wetenswaardigheden

Menkar en de helderdere Bèta Ceti – Diphda, in de staart van de Walvis, behoren tot de 58 heldere sterren die zijn geselecteerd voor navigatie. Deze sterren zijn bijzonder nuttig op het gebied van hemelnavigatie omdat ze zowel helder als gemakkelijk zijn te herkennen. Menkar en Diphda maken deel uit van een groep navigatiesterren die in het equatoriale gebied van het oostelijke hemelhalfrond liggen. De groep omvat ook Hamal – Ram, Aldebaran en Elnath in Stier, Pollux in Tweelingen, Sirius en Adhara in Grote Hond, Procyon in Kleine Hond, Alphard in Waterslang en Rigel, Betelgeuze, Bellatrix en Alnilam in Orion.

Menkar en de zwakkere blauwwitte ster 93 Ceti (magnitude 5,62) vormen een opvallende visuele dubbelster. De beide sterren zijn niet fysiek met elkaar verbonden. 93 Ceti bevindt zich op een afstand van 550 lichtjaar en heeft een lichtsterkte van 321 keer die van de Zon.

Menkar werd gebruikt in de aflevering “Space Seed” van Star Trek uit 1967 en de speelfilm Star Trek II: The Wrath of Kahn uit 1982. In de serie worden Khan en Noonien Singh en zijn volgelingen, een groep genetisch gemanipuleerde mensen, verbannen naar een niet-gekoloniseerde planeet genaamd Ceti Alpha V (in een baan om Alpha Ceti), waar ze worden gevonden door kapitein Clark Terell en commandant Pavel Tsjechov waar ze 15 jaar later in de film worden gevonden. De planeet wordt opnieuw bezocht in de Star Trek: Enterprise-aflevering “Twilight” uit 2003 waar de planeet de thuisbasis is van wat er nog over is van de mensheid nadat de Xindi de Aarde in een alternatieve tijdlijn hebben vernietigd.

Naam

De naam Menkar is afgeleid van het Arabische “manħar”, wast “neusgat” betekent. De naam verwijst naar het neusgat van Cetus – Walvis. Alpha Ceti deelde deze naam ooit met Lambda Ceti. Hoewel de naam anders doet vermoeden markeert Menkar de kaken van de Walvis.

Op 30 juni 2016 werd de naam officieel erkend door de Working Group on Star Names (WGSN) van de Internationale Astronomische Unie.

De Chinezen kenden Menkar als 天囷一 (Tiān Qūn yī), de Eerste Ster van de Ronde Hemelse Graanschuur. Het Chinese asterisme Ronde Hemelse Graanschuur maakt deel uit van het Maag-huis, een van de Huizen van de Witte Tijger. Naast Menkar bestaat het asterisme uit de sterren Kappa² Ceti, Lambda Ceti, Mu Ceti, Xi¹ Ceti, Xi² Ceti, Nu Ceti, Gamma Ceti – Kaffaljidhma, Delta Ceti, 75 Ceti, 70 Ceti, 63 Ceti, and 66 Ceti.

De 15^de-eeuwse Mongoolse astronoom Ulugh Beg en de 16^de -eeuwse Arabische astronoom Al Tizini noemden de ster Al kaff al Jihmmah, wat “de korte hand” betekent. De naam werd gebruikt voor alle sterren in de kop van Cetus – Alpha Ceti, Gamma Ceti, Delta Ceti, Lambda Ceti, Mu Ceti, Xi1 Ceti en Xi2 Ceti – maar is tegenwoordig alleen van toepassing op Gamma Ceti – Kaffaljidhma.

Locatie

Menkar is de helderste ster in een relatief onopvallende cirkel van sterren die de kop van Cetus – Walvis omlijnt. De ster kan worden gevonden aan de hand van de heldere sterren in de nabijgelegen sterrenbeelden Andromeda en Ram. Een lijn die zich uitstrekt vanaf Mirach, de middelste ster in een keten van drie heldere sterren in Andromeda, tussen Hamal en Sheratan, de helderste sterren in ram, wijst in de richting van de kop van Cetus.

De drie sterren van Andromeda zijn gemakkelijk te herkennen omdat Alpheratz zich in de noordoostelijke hoek van het Grote Vierkant van Pegasus bevindt, een helder asterisme dat verder wordt gevormd door de sterren Algenib, Markab en Scheat. Alpheratz is de eerste in een rij van drie sterren tussen de sterrenbeelden Pegasus en Perseus. Mirach, de middelste in de keten, wordt ook vaak gebruikt om het Andromedastelsel – Messier 31 en het Triangulumstelsel – Messier 33 te vinden, terwijl Almach et gemakkelijk maakt om Mirfak en Algol in Perseus op te sporen.

De sterren van Ram – Hamal en Sheratan – zijn gemakkelijk te identificeren omdat ze een duidelijk afgeplatte driehoek vormen met de zwakkere Mesarthim.

Op een heldere nacht kan Menkar ook worden gevonden met behulp van Aldebaran en de sterren van de Hyaden. De V-vormige kop van de hemelse Stier wijst in de richting van Menkar.

Er zijn verschillende zwakke sterrenstelsels die zich in hetzelfde veld als Menkar bevinden: PGC 11504, PGC 11490, PGC 11501, and PGC 11252.

Sterrenbeeld

Menkar bevindt zich in het sterrenbeeld Cetus – Walvis. Het sterrenbeeld vertegenwoordigt het zeemonster uit de Griekse mythe van Andromeda en het is na Hydra, Virgo en Ursa Major het grootste sterrenbeeld aan de hemel. Cetus beslaat een oppervlakte van 1231 vierkante graden tussen Pisces, Aries, Aquarius, Eridanus, Taurus, Fornax en Sculptor. Het is een van de Griekse sterrenbeelden die door Ptolemeus in de 2^de eeuw na Christus in zijn Almagest worden genoemd.

Cetus is de thuisbasis van de veranderlijke sterren Omicron Ceti – Mira en UV Ceti, elk een prototype voor zijn eigen klasse van veranderlijke sterren, en van Tau Ceti, de dichtstbijzijnde enkelvoudige G-ster die vijf kandidaat-exoplaneten heeft. In Cetus bevindt zich ook Earendel – WHL0137-LS, de vroegste en meest verre ster die in maart 2022 werd gevonden.

Opmerkelijke deepsky-objecten in Cetus zijn onder andere het balkspiraalstelsel Messier 77, de spiraalstelsels NGC 247, NG 1042, NGC 1035 en NGC 1055. Het onregelmatige dwergstelsel IC 1613 en de heldere planetaire nevel NGC 246 – de Schedelnevel.

De beste tijd van het jaar om de sterren en deepsky-objecten in Cetus waar te nemen is de maand november.

De 10 helderste sterren in Cetus zijn Diphda (Bèta Ceti, mag. 2,02), Menkar (Alpha Ceti, mag. 2,53), Eta Ceti (mag. 3,45), Kaffaljidhma – Gamma Ceti, mag. 3,47, Tau Ceti (mag. 3,50), Iota Ceti (mag. 3,56), Theta Ceti (mag. 3,60), Baten Kaitos – Zeta Ceti, mag. 3,74), Upsilon Ceti (mag. 3,95), and Delta Ceti (mag. 4,06). De pulserende veranderlijke ster Mira – Omicron Ceti, mag. 2,0 – 10,1) bevindt zich soms onder de helderste sterren in het sterrenbeeld en is op andere tijden onzichtbaar voor het blote oog.

Alpha Ceti – Menkar

Spectraalklasse	M1.5 IIIa
Veranderlijke type	Langperiodiek veranderlijk (vermoedelijk) of niet
Schijnbare helderheid (magnitude)	2,53
Absolute helderheid (magnitude)	-3,2
Afstand (lichtjaar – parsec)	249 – 76
Radiale snelheid (kilometer per seconde)	-26,08
Massa (zon)	2,3
Lichtsterkte (zon)	1455
Straal (zon)	89
Temperatuur (Kelvin)	3795
Rotatiesnelheid (km/sec)	6,9
Sterrenbeeld	Cetus – Walvis
Namen en aanduidingen	Menkar Menkab Alpha Ceti 92 Ceti HD 18884

Eerste publicatie: 8 december 2017
Volledige revisie: 21 november 2023
Bron: EarthSky, Sky&Telescope, Wikipedia, Starfacts