Messier 15
Messier 15 is een bolhoop op een afstand van ongeveer 33.600 lichtjaar in de richting van het sterrenbeeld Pegasus. De bolhoop heeft een schijnbare helderheid van magnitude 6,2 en heeft de aanduiding NGC 7078 in de New General Catalogue.
Messier 15 is een van de oudste bekende sterrenhopen in ons sterrenstelsel. De leeftijd wordt geschat op 12 miljard jaar en de sterren hebben slechts 1% van de hoeveelheid ijzer die de Zon heeft. De bolhoop heeft een absolute helderheid van magnitude -9,2 en de lichtsterkte bedraagt 360.000 keer die van de Zon.
Messier 15 heeft een schijnbare diameter van 18 boogminuten en dat komt overeen met een diameter van ongeveer 175 lichtjaar. De getijdenstraal van Messier 15 omspant 21,5 boogminuten oftewel 210 lichtjaar.
Messier 15 heeft een dichtheidsclassificatie van IV en het is een van de meest geconcentreerde bolhopen die we kennen. In het centrum bevindt zich vermoedelijk een zwart gat waar een groot aantal sterren omheen draaien.
De centrale verdichting is het resultaat van een kerninstorting van de sterrenhoop, een samentrekking van het kerngebied. Dit komt vaak voor bij bolhopen naarmate ze evolueren: Messier 30 en Messier 70 bevatten ook een ingestorte kern. In totaal hebben 21 van de 157 bekende bolhopen in de Melkweg en mogelijk nog 8 meer, waaronder Messier 62 en Messier 79, een kerninstorting ondergaan.
De kern van Messier 15 is erg klein – ongeveer 0,14 boogminuten oftewel 1,4 lichtjaar – vergeleken met de grootte van de bolhoop. De helft van de massa van de bolhoop is geconcentreerd in de centrale 10 lichtjaar, of 1,06 minuten. Wetenschappers hebben de theorie geopperd dat de bolhoop ofwel een superzwaar zwart gat in zijn kern heeft, ofwel dat de concentratie van massa het resultaat is van de gravitationele interactie van de sterren in dit gebied. Een onderzoek van alleen de binnenste 22 lichtjaar van de bolhoop onthulde ongeveer 30.000 sterren.
De bolhoop bevat meer dan 100.000 sterren, waaronder een aanzienlijk aantal variabele sterren 9112) en pulsars (8), neutronensterren die zijn ontstaan in supernova-explosies die plaatsvonden toen Messier 15 en het heelal zelf nog jong waren. De enige andere bolhopen met meer belende variabele sterren zijn Messier 3 en Omega Centauri. Omega Centauri is de grootste bolhoop in ons sterrenstelsel maar is vanwege zijn zuidelijke ligging niet opgenomen in de Messier catalogus.
De helderste sterren in Messier 15 hebben een visuele helderheid van magnitude 12,6. Ze hebben een absolute helderheid van magnitude -2,8 wat ze ongeveer 1000 keer helderder maakt dan de Zon. Messier 15 nadert ons met een snelheid van 107 km/s.
Messier 15 is de thuisbasis van een dubbel neutronenstersysteem, aangeduid als M15 C en de allereerste planetaire nevel die in een bolhoop is gevonden.
De nevel, Pease 1, werd voor het eerst in 1928 waargenomen. Het is een van de vier nevels die in bolhopen zijn gevonden. Hij is vernoemd naar Francis Gladheim Pease, een Amerikaanse astronoom, die de nevel ontdekte. De nevel beslaat een oppervlakte van 3 boogseconden en heeft een visuele helderheid van magnitude 15,5.
Er zijn twee heldere bronnen van röntgenstraling in Messier gevonden: Messier 15 X-1 en Messier 15 X-2. Ze worden gevonden met behulp van de Chandra en Uhuru ruimtetelescopen. Messier X-1, ook gecatalogiseerd als 4U 2129+12, is de eerste astronomische röntgenbron die in het sterrenbeeld Pegasus is gevonden.
Messier 15 werd op 7 september 1746 door de Italiaanse astronoom Jean-Dominique Maraldi gevonden. Maraldi stuitte op de bolhoop toen hij op zoek was naar een komeet en beschreef deze als een “vrij heldere nevelige ster, die uit veel sterren bestaat.”
Op 3 juni 1764 nam Charles Messier het object op in zijn catalogus. Hij noteerde: “in de nacht van 3 op 4 juni 1764 heb ik een nevel gevonden tussen de kop van Pegasus en die van Equuleus. Hij is rond, heeft een diameter van ongeveer 3 boogminuten, het centrum is helder, ik heb geen enkele ster kunnen onderscheiden; na het te hebben onderzocht met een Gregoriaanse telescoop die 104 keer vergroot, was hij weinig boven de horizon verheven, en misschien kan men sterren waarnemen op een grotere hoogte: ik heb hem vergeleken met de ster Delta Equulei; zijn rechte klimming is vastgesteld op 319d 40’ 19”, en zijn declinatie op 10d 40’ 3” noord. Ik heb die nevel ook gemarkeerd in de kaart van het schijnbare pad van de komeet van 1764.
Tien jaar later bestudeerde de Duitse astronoom Johann Elert Bode de bolhoop. Ok hij kon er geen sterren in onderscheiden en beschreef Messier 15 als een “kleine nevel”, Hij schreef: “Op 23 september vond ik met de 7-voet telescoop een nieuwe nevelige ster, noordwaarts tussen de sterren Epsilon of Enif, bij de monding van Pegasus, en Delta en Gamma bij de monding van Equuleus, hij is zowel rond van vorm als omgeven door een dichte nevel, waarin geen sterren herkenbaar zijn. Ik bepaalde zijn scheiding van Epsilon als 4deg 14’ en van Delta als 4deg 28”. Hij heeft ongeveer drie kleine sterren die niet in Flamsteeds catalogus voorkomen, een positie zoals weergegeven in de vierde afbeelding, waarvan ik de scheiding wederzijds heb bepaald met de heliometer.
messier 15,ngc 7078. Messier 15. Image: Hewholooks at wikipedia.org
het was uiteindelijk William Herschel die in 1783 de bolhoop in afzonderlijke sterren oploste. Hij nam de bolhoop waar op 23 november 1805 met een 10-voet telescoop en beschreef het volgende: “De 15de van de Connoiss. (Messier 15) is perfect rond en geïsoleerd. De accumulatie van sterren in de richting van het centrum is plotselinger dan de 13de van de Connoiss. (Messier 13) en de verspreide sterren strekken zich proportioneel veel verder uit. De Diameter is 1/6de van het veld van het glas dat 108 keer vergroot, dat wil zeggen 4’0”. Het passeert de draad in 13”.0 van de tijd, wat volgens berekening slechts 2’11”.3 oplevert, maar ik vertrouw meer op de schatting van het bekende gezichtsveld dat 24’0 is; omdat de grenzen van de bolhoop niet goed kunnen worden vastgesteld bij de doorgang.
Messier 15 is gemakkelijk t zien met behulp van een verrekijker of kleine telescoop maar is alleen als een wazige vlek zichtbaar in kleinere instrumenten. De sterren van de bolhoop kunnen worden opgelost met telescopen met een opening van 15 cm of meer. Amateurastronomen zullen een object met een grootte van ongeveer 7 boogminuten tonen.
Messier 15 bevindt zich 3,5° ten westen en 2,25° ten noorden van Enif – Epsilon Pegasi.
Een gemakkelijke manier om de bolhoop te vinden is om eerst het Grote Vierkant van Pegasus te identificeren, een asterisme gevormd door de sterren Markab, Scheat en Algenib samen met Alpheratz van Andromeda. Zoek van hier Markab – Alpha Pegasi op, dit is de ster in de zuidwestelijke hoek.
Enif ligt ongeveer halverwege Markab en het sterrenbeeld Dolfijn – Delphinus dat te herkennen is aan zijn kenmerkende vliegervorm.
Messier 15 – data
| Type object | Bolhoop, bolvormige sterrenhoop |
| Klasse | IV |
| Namen en aanduidingen | Messier 15 NGC 7078 |
| Sterrenbeeld | Pegasus |
| Afstand (lichtjaar – parsec) | 33.600 – 10.000 |
| Leeftijd (miljard jaar) | 12 |
| Aantal sterren | >100.000 |
| Schijnbare helderheid (magnitude) | 6,2 |
| Absolute helderheid (magnitude) | -9,2 |
| Schijnbare afmetingen (boogminuten) | 18 |
| Straal (lichtjaar) | 88 |
| Getijdenstraal (boogminuten) | 21,5 |
Locatie
Eerste publicatie: 12 januari 2025
