ster van de week

Pollux – Bèta Geminorum

Twee sterren schitteren ieder jaar in februari als een tweeling aan de sterrenhemel. Het zijn Pollux en Castor van het sterrenbeeld Gemini – Tweelingen. Pollux, ook wel Bèta Geminorum genoemd, is iets helderder dan Castor. De ster heeft een goudgele kleur terwijl Castor witter lijkt. In helderheid is Pollux de 18de ster aan de nachtelijke sterrenhemel.

Castor en Pollux in Gemini
De sterren Castor en Pollux staan in februari hoog boven de zuidelijke horizon

Pollux en Castor vallen op omdat ze helder zijn en dicht bij elkaar staan. Dat is waarschijnlijk hoe vroege sterrenkijkers ze als een tweeling identificeerden. Pollux is relatief dicht bij ons op een afstand van 34 lichtjaar.

Pollux, Bèta Geminorum (β Gem), is een oranje reus in het sterrenbeeld Tweelingen – Gemini. De ster heeft een visuele helderheid van magnitude 1,14 en is daarmee de helderste in Tweelingen en de 17de helderste ster aan de hemel. De ster is slechts een beetje zwakker dan Antares in de Schorpioen en Spica in Maagd en net ene beetje helderder dan Fomalhaut in de Zuidervis en Deneb in de Zwaan. Pollux is ongeveer 33,78 lichtjaar van ons verwijderd en het is de meest nabije reuzenster tot de Aarde.

Pollux en zijn buur Castor markeren de hoofden van de hemelse Tweelingen; het sterrenbeeld Gemini. De twee sterren zijn ongeveer 18 lichtjaar van elkaar verwijderd. Hoewel ze een tweeling worden genoemd en qua helderheid vergelijkbaar lijken, zijn het twee heel verschillende sterren. Pollux, die iets dichterbij staat, is een enkelvoudige ster terwijl Castor een sterstelsel is bestaande uit zes sterren.

Ster

Pollux is een geëvolueerde reus met een oranje kleur en heeft de classificatie K0IIIb. De “b” geeft aan dat de ster minder helder is dan gemiddeld voor zijn klasse.

Pollux is een ster met een massa van bijna 2 zonsmassa en een straal van bijna 9 keer die van de Zon. De geschatte temperatuur is 4600 Kelvin en daarmee bedraagt de lichtsterkte 42 keer die van de Zon de leeftijd van Pollux wordt geschat op 724 miljoen jaar.

Aangenomen wordt dat Pollux zijn leven begon als een hoofdreeksster van spectraalklasse A maar uiteindelijk zijn waterstofvoorraad opgebruikte en zich ontwikkelde tot een oranje reus. De ster zal steeds groter worden totdat het einde van zijn levenscyclus is bereikt. Omdat Pollux niet groot genoeg is om als supernova te eindigen zal de ster zijn leven beëindigen door zijn buitenste lagen weg te blazen en zo een planetaire nevel te vormen, waarbij er een compacte witte dwerg achterblijft.

Uit waarnemingen die tussen 2007 en 2009 werden uitgevoerd bleek dat Pollux een zwak magnetisch veld aan zijn oppervlak heeft, een van de zwakste magneetvelden die ooit op een ster zijn waargenomen. Het veld geeft aan dat Pollux vroeger een Ap-ster was, een chemisch bijzondere klasse A-ster met meer dan gemiddeld aan bepaalde metalen, die een aanzienlijk sterker magneetveld had dan nu.

Planeet

De extrasolaire planeet die om Pollux draait, Pollux b of ook wel Bèta Geminorum b, werd in 2006 bevestigd. Wetenschappers vermoedden de aanwezigheid ervan al sinds 1993 toen een team van de Universiteit van Texas nauwkeurige relatieve radiale snelheden mat voor drie reuzensterren van spectraalklasse K: Pollux, Arcturus en Aldebaran. Ze vonden langdurige variaties in de relatieve radiale snelheid van alle drie de sterren (een periode van 558 dagen voor Pollux), te lang om het gevolg te zijn van radiale pulsaties. Het team concludeerde dat deze variaties het gevolg kunnen zijn van niet-radiale pulsaties, van een oppervlaktekenmerk in combinatie met rotatie of de aanwezigheid van een substellaire begeleider met een massa van 3 tot 12 keer die van Jupiter.

Het bestaan van Pollux B werd op 16 juni 2016 bevestigd. De Amerikaanse astronoom Artie Hatzes, die zijn hypothese oorspronkelijk in 1993 had gepubliceerd en ook planeten ontdekte die rond de sterren Epsilon Eridani en HD 13189 draaien, wordt als de ontdekker beschouwd.

Pollux b heeft een massa van minstens 2,3 keer die van Jupiter. De planeet draait met een periode van 589,64 (1,61 jaar) om de ster. De gemiddelde afstand bedraagt 1,64 Astronomische Eenheden. De excentriciteit van de baan is 0,02 en dat betekent dat die baan bijna cirkelvormig is.

Pollux b kreeg de eigennaam Thestias, naar Leda, de moeder van Castor en Polydeuces in de Griekse mythologie. Leda was de dochter van de Aetolische koning Thestius en werd ook wel Thestias genoemd. De naam werd in december 2015 goedgekeurd door de Internationale Astronomische Unie na een openbare nominatie en stemming. De naam die oorspronkelijk door het Australische onderzoeksproject theSkyNet voor de planeet werd ingediend was Leda, maar de IAU verzocht om vervanging van het patroniem Thestias omdat de naam Leda al aan een van de manen van Jupiter was vergeven, evenals aan een asteroïde.

Wetenswaardigheden

Pollux fungeert sinds 1943 als spectrale standaard voor zijn klasse K0III. De andere spectrale standaard voor deze klasse is Aljanah – Epsilon Cygni A, een enkellijnig spectroscopisch dubbelstersysteem gelegen nabij de Sluiernevel in het sterrenbeeld Cygnus.

Pollux is de enige ster in Tweelingen die tussen de 58 geselecteerde sterren voor navigatie staat vermeld.

Uit een in 2000 gepubliceerd onderzoek bleek dat Pollux kleine amplitudevariaties in de radiale snelheid vertoonde, maar dat deze fotometrisch niet variabel waren.

Pollux bevindt zich op ongeveer dezelfde afstand van de Aarde als Arcturus (36,7 lichtjaar), de helderste ster in Boötes en op et noordelijk halfrond (en de vierde helderste van alle sterren). Dit biedt astronomen de mogelijkheid om twee vergelijkbare sterren, beide uitzonderlijk helder, op dezelfde afstand te vergelijken. Beide sterren zijn oranje reuzen (K0III), maar Arcturus lijkt aanzienlijk helderder (mag. -0,05) omdat hij intrinsiek helderder is dan Pollux, met een absolute helderheid van magnitude -0,30. Arcturus heeft een lichtsterkte van ongeveer 170 keer die van de Zon terwijl Pollux een lichtsterkte heeft van ongeveer 43 keer de Zon. Arcturus is ook veel ouder, met een geschatte leeftijd van 7,1 miljard jaar.

Pollux bevindt zich momenteel 6,7° ten noorden van de ecliptica maar zal er in de toekomst dicht genoeg bij komen om door de Maan en planeten te worden bedekt.

Naam

De naam Pollux komt uit de Griekse en Romeinse mythologie. Pollux (of Polydeuces) was de zoon van Zeus en Leda en de tweelinghalfbroer van Castor, die werd geboren uit een sterfelijke vader.

De Working Group on Starnames (WGSN) van de Internationale Astronomische Unie heeft de naam Pollux voor Bèta Geminorum op 15 december 2015 offficieel goedgekeurd.

De 17de Egyptische astronoom Al Achsasi al Mouakket noemde de ster Muekher al Dzira in zijn Calendarium. De naam werd later in het Latijn vertaald als Posterior Brachii, wat “het einde van de poot” betekent. In de Arabische astronomie vormden Castor en Pollux een van de voorpoten van een enorme leeuw die zich ver een derde van de hemel uitstrekte. De sterren van Canis Minor – Kleine Hond vertegenwoordigden de andere poot, Regulus van het voorhoofd, Arcturus en Spica de scheenbeenderen en de sterren van Corvus – Raaf, de achterhand.

De Chinese naam voor de ster is 北河三 (Běi Hé sān), de Derde Ster van de Noordelijke Rivier, verwijzend naar het asterisme Noordelijke Rivier, gevormd door Pollux, Castor en Rho Geminorum.

Castor en Pollux

In de Grieks een Romeinse mythologie waren Castor en Pollux tweelingbroers van verschillende vaders, de ene onsterfelijk (Zeus) en de andere sterfelijk (Tyndareus). Zij waren de zonen van de Spartaanse koningin Leda, de vrouw van Tyndareus, en de broers van Helena van Troje en Clytemnestra, de vrouw van Agamemnon, de koning van Mycene. Pollux was de zoon van Zeus, die Leda had verleid in de vorm van een zwaan, en Castor was de sterfelijke zoon van de Spartaanse koning.

Toen Castor aan zijn einde kwam in een familievete vroeg Pollux zijn vader, de god Zeus, om hen samen te houden, en Zeus gaf hem de keuze om óf op de berg Olympus te wonen óf zijn broer de helft van zijn onsterfelijkheid te geven. Pollux koos voor het laatste en Zeus verleende de broers een alternatieve onsterfelijkheid, waardoor ze de helft van hun tijd op Olympus konden doorbrengen en de andere helft in Hades. Hij veranderde de broers ook in het sterrenbeeld Tweelingen. De tweeling werd beschouwd als beschermheren van zeelieden en reizigers aan wie zij gunstige wind en hup in nood schonken.

In de Griekse en Romeinse cultuur staan de tweelingen ook bekend als de Dioscuri, Castores, Tyndaridae, Tynadariden en Gemini. Ze werden later ook geassocieerd met Hercules (Pollux) en Apollo (Castor).

In de vroege Arabische astronomie werd Pollux Al Thani al Dhira genoemd, wat betekent “de tweede in de onderarm”, maar later werd de ster bekend als Al Ras al Taum al Mu’ah.h.ar, “het hofod van de achterste tweeling” en als “Al Ras al Jauza”, het hoofd van de tweeling.”

De Babyloniërs kenden de ster als Mu-sir-kes-da, “het juk van de omsluiting” en zagen de ster als onderdeel van het asterisme genaamd Mash-mashu-arku, “de oostelijke van de tweeling”. De Assyriërs noemde Pollux en Castor Mas-mas, wat “tweeling” betekent.

In India stonden de sterren bekend als Acvini, de “ruiters”.

Apostel Jacobus de Meerdere uit de steratlas van Julius Schiller
Apostel Jacobus de Meerdere vervangt het sterrenbeeld Gemini – Tweelingen in de steratlas van Julius Schiller. By Julius Schiller – Linda hall Library, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=14993239

Locatie

Pollux is heel gemakkelijk te vinden omdat het een van de helderste sterren aan de nachtelijke hemel is en omdat het een van de sterren is die de Winterzeshoek vormen, een groot asterisme dat tijdens de winter op het noordelijkhalfrond de avondhemel domineert. De andere sterren van de Winterzeshoek zijn Procyon in Canis Minor, Sirius in Canis Major, Rigel in Orion, Aldebaran in Taurus en Capella in Auriga. Alle zes zijn sterren van de eerste magnitude.

De Winterdriehoek in februari
De Winterdriehoek in februari. De kaart is gemaakt voor 15 februari 22 hr.

Pollux en Castor kunnen worden gelokaliseerd door een denkbeeldige lijn van Rigel door Betelgeuze te trekken, die in de richting leidt van twee sterren die op elkaar lijken en relatief dicht bij elkaar staan. Castor, de iets zwakkere van de twee, staat Dichter bij Capella, de helderste ster van het vijfhoekige patroon van Auriga, terwijl Pollux dichter bij Procyon en Sirius staat. Castor lijkt ook witter dan de gelige Pollux.

De Winterzeshoek
De Winterzeshoek op 15 januari 22 uur.

Sterrenbeeld

Pollux bevindt zich in het sterrenbeeld Gemini – Tweelingen. Gemini, prominent zichtbaar aan de winterhemel op het noordelijke breedtegraden, is een populair doelwit voor amateurastronomen omdat er verschillende interessante deep sky-objecten aanwezig zijn. De open sterrenhoop Messier 35 is een grote, rijke cluster van magnitude 5,3 met meer dan 120 sterren helderder dan magnitude 13. De sterrenhoop ligt op 3,5° ten noordwesten van de rode reus Tejat – Mu Geminorum, aan de andere kant van Gemini dan Castor en Pollux, vlakbij de grens met Taurus – Stier.

Gemini - IAU-kaart
IAU-kaart van het sterrenbeeld Gemini – Tweelingen

De Medusanevel, gelegen nabij Lambda Geminorum, naast de grens met Canis Minor is een grote oude planetaire nevel waarvan ooit werd aangenomen dat deze een supernova-overblijfsel was. De nevel is het best te zien in telescopen met een opening van 20 cm en groter.

De Eskimonevel – NGC 2392 is een wat helderdere planetaire nevel die bekend staat om zijn bijzondere vorm, waardoor hij ook de bijnaam de Clown-nevel heeft gekregen. De nevel is zichtbaar met kleine telescopen en ligt nabij Wasat – Delta Geminorum, tussen Kappa en Lambda Geminorum. De vorm van de Eskimo is alleen fotografisch met grotere telescopen zichtbaar.

De Kwalnevel – IC 443 is een supernovarestant dat zich aan de voet van Castor, tussen Tejat en Propus (Mu en Eta Geminorum en niet ver van de Apenkopnevel – NGC 2174 in het sterrenbeeld Orion, bevindt.

De beste tijd van het jaar om de sterren en deep sky-objecten in Tweelingen te bekijken is tijdens de maand februari wanneer het sterrenbeeld prominent aan de avondhemel staat.

De 10 helderste sterren in Tweelingen zijn Pollux (Bèta Gem, mag. 1,14), Castor A (Alpha Gem A, mag. 1,93), Alhena (Gamma Gem, mag. 1,9), Tejat (Mu Gem, mag. 2,86), Castor B (Alpha Gem B, mag. 2,97), Mebsuta (Epsilon Gem, mag. 3,06), Propus (Eta Gem A, mag. 3,15 – 3,90), Alzirr (Xi Gem, mag. 3,35), Wasat (Delta Gem, mag 3,53), and Kappa Geminorum (mag. 3,57).

Bèta Geminorum – Pollux

SpectraalklasseK0IIIb
Veranderlijke sterVerdacht
Visuele helderheid (magnitude)1,14
Absolute helderheid (magnitude)1,08
Afstand (lichtjaar – parsec)33,78 – 10,3
Massa (zon)1,91
Straal (zon)8,8
Lichtsterkte (zon)43
Leeftijd (miljoen jaar)725
Rotatiesnelheid (km/sec)2,8
SterrenbeeldTweelingen – Gemini
Namen en aanduidingenPollux Bèta Geminorum 78 Geminorum HD 62509

Volg de link voor een uitgebreid overzichtsartikel over het sterrenbeeld Tweelingen – Gemini op Kuuke’s Sterrenbeelden.

Eerste publicatie: 15 maart 2018
Volledige revisie: 11 februari 2024
Bron: EarthSky/Wikipedia/Sky & Telescope