ster van de week

Rigel – de helderste ster van Orion

Het sterrenbeeld Orion
Het sterrenbeeld Orion. Rigel bevindt zich in de voet van het sterrenbeeld. Orion staat in deze tijd van het jaar hoog aan de zuidelijke sterrenhemel.

Rigel is een blauwe superreus en de helderste ster is van het sterrenbeeld Orion. De ster is slechts 10 miljoen jaar oud en uitgaande van de grootte en de helderheid zal Rigel ooit als een supernova eindigen. Rigel heeft twee bekende begeleiders: Rigel B en Rigel C.

Rigel is ook een veranderlijke ster en wel van het Alph Cygni-type. De helderheid van de ster is zo groot dat het licht ervan een nabij nevel doet oplichten. Deze nevel heeft de naam Witch Head-nevel (Heksenkop-nevel) en bevindt zich op een afstand van ongeveer 40 lichtjaar van de ster.

In de science-fiction is Rigel de naam voor een aantal planeten uit de serie “Star Trek”, de ster wordt ook genoemd in “The Hitchhiker’s Guide to the Galaxy” en daarnaast komt Rigel voor in verschillende boeken, spellen en stripverhalen.

Rigel in de geschiedenis en de mythologie

De naam Rigel komt van de Arabische uitdrukking “Rijl Jauzah al Yusra” en dat betekent “het linkerbeen van de Jauzah” maar de naam wordt ook vaak vertaald naar “het linkerbeen van de reus” waarbij de reus refereert aan het sterrenbeeld Orion. Ofschoon Orion in veel culturen wordt afgebeeld als een reus of een krijger gaat het originele Arabische mogelijk over een zwart schaap met een witte vlek of vlekken. Oorspronkelijk zou Rigel dan de linkervoet van een schaap zijn. Tegenwoordig kennen we Rigel als de linkervoet van Orion de jager.

Rigel is beter bekend als Beta Orionis.

De mythologie die rechtstreeks aan Rigel is gerelateerd is schaars en vaag. De meest interessante connectie viden we in de Noorse mytholigie waar Orion soms geïdentificeerd met Orwandil (ook wel Orvandil, Aurvandil, Earendel). Volgens de overlevering was Orwandil samen met zijn vriend, de god Thor, op reis toen zijn grote teen bevroor tijdens het oversteken van een rivier. Thor brak het bevroren ledemaat af en gooide het in de lucht waar het de ster Rigel werd. In enkele variaties op het verhaal werd de andere grote teen van Orwandil de zwakke ster Alcor in het sterrenbeeld Grote Beer – Ursa Major.

In de Japanse cultuur wordt Rigel soms aangeduid als Genji Boshi en de andere heldere ster in Orion, Betelgeuze, als Heike Boshi. Deze namen gaan terug naar het Heian tijdperk (794 – 1192) in Japan.

Er vond in die tijd een legendarische oorlog plaats die een einde maakte aan het artistieke en vriendelijke Heian tijdperk. Die oorlog werd uitgevochten door de Taira (Heike) en de Minamoto (Genji) families. De kleuren van Taira waren rood en de Minamoto-familie had witte kleuren. Uiteindelijk won de Minatomo-familie (Rigel) de oorlog en ze verhuisden de hoofdstad naar Kamakura waarna een tijdperk begon waarin Samurai krijgers het land leidden en waarin er nooit echte vrede was. Volgens de overlevering voeren de beide heldere sterren van rood en wit (Betelgeuze en Rigel) nog steeds een oorlog met de helderen van de gordel (de drie gordelsterren van Orion).

Historisch gezien krijgt de helderste ster van een sterrenbeeld de aanduiding “alpha” en de op een na helderste ster de aanduiding “beta”, etc. Dit systeem is niet gebruikt in Orion want daar heeft de ster Betelgeuze de aanduiding Alpha Orionis gekregen en Rigel de aanduiding Beta Orionis en dat had net andersom moeten zijn want Rigel is helderder dan Betelgeuze.

Deze afwijking van de standaard aanduidingen is misschien veroorzaakt door het feit dat Betelgeuze een veranderlijke ster is die de helderheid van Rigel kan benaderen. Rigel kreeg de aanduiding Beta Orionis van de Duitse astronoom Johann Bayer die in het begin van de 17-de eeuw die op zoek was naar een systematische manier om sterren te benoemen. Het is heel goed mogelijk dat in die tijd Betelgeuze helderder was dan nu het geval is. Tegenwoordig is het in ieder geval omgekeerd.

Rigel is ook intrinsiek veel helderder dan Betelgeuze. Zou je Betelgeuze en Rigel op dezelfde afstand plaatsen dan zou Rigel een factor 400 helderder zijn dan Betelgeuze.

Op zoek naar Rigel

Rigel is gemakkelijk te vinden. Het is een heldere ster met een blauwwitte kleur die zich in de benedenhoek van het sterrenbeeld Orion vindt, één van de best herkenbare sterrenbeelden aan de sterrenhemel.

Aan het eind van de zomer is Orion zichtbaar kort voor zonsopkomst maar in januari bevindt het sterrenbeeld Orion zich tijdens de avonduren hoog in het zuiden. Dit is dus de beste periode om het sterrenbeeld en ook Orion op te zoeken. Begin maart bevindt Orion zich, tijdens zonsondergang, hoog in het zuiden en begin mei gaat het sterrenbeeld onder voor dat het goed donker is.

Om Rigel te vinden zoek je eerst het sterrenbeeld Orion op. Dit is goed te herkennen aan de drie sterren die zich op een korte rechte lijn bevinden. Deze drie sterren markeren de gordel van Orion. Trek van hieruit een lijn onder een hoek van 90° naar beneden en je komt bij Rigel aan.

Als je een rechte lijn naar boven trekt dan kom je bij een andere heldere ster. Dit is de rode reus Betelgeuze die met een oranje kleur schijnt. Verwar Rigel niet met de heldere ster Sirius die zich verder naar het oosten en het zuiden bevindt. Sirius heeft een vergelijkbare kleur maar is helderder dan Rigel.

Rigel voor astronomen

Astronomen schatten de leeftijd van Rigel op ongeveer 10 miljoen jaar. De ster zal zijn leven eindigen als een supernova (net zoals Betelgeuze). Als dat gebeurt dan zal Rigel een helderheid bereiken die gelijk is aan de Maan in zijn Laatste of Eerste kwartier.

Rigel heeft ook twee begeleiders Rigel B en Rigel C. Deze twee sterren zijn van de negende magnitude en zouden normaliter relatief gemakkelijk in een amateurtelescoop zichtbaar moeten zijn ware het niet dat ze beiden erg dicht bij de erg heldere Rigel staan.

We zouden niet zo dicht bij Rigel kunnen leven als we nu doen bij de Zon. Rigel heeft namelijk een oppervlaktetemperatuur van ongeveer 11.000 Kelvin en dat is fors meer dan de 5800 Kelvin voor onze Zon. Rigel is daarnaast ongeveer 40.000 * zo helder dan de Zon. De Aarde zou op een afstand van ongeveer 200 Astronomische Eenheden om Rigel moeten draaien om leven mogelijk te maken. Dat is vergelijkbaar met 5 * de afstand van Pluto tot de Zon. Maar zelfs dan zou het licht anders zijn dan we nu van de Zon ontvangen, het licht zou veel helderder en blauwer zijn.

Tellen we alle straling bij elkaar op (niet alleen zichtbaar licht maar ook infrarood, ultraviolet, etc) dan heeft Rigel een lichtkracht van 66.000 * de lichtkracht van de Zon. Met zoveel energie die wordt uitgezonden is het niet verbazingwekkend dat Rigel een massa van 17 zonsmassa heeft en een diameter van 70 * de Zon heeft.

Rigel heeft een visuele helderheid van magnitude 0,18 en het is daarmee de 7-de helderste ster aan de sterrenhemel. Het is een blauwe superreus van spectraalklasse B die zich op een afstand van 773 lichtjaar van de Zon bevindt.

Astronomen hebben de laatste jaren veel onderzoek gedaan aan Rigel.

  • In 2014 is er een studie uitgevoerd die keek naar de veranderingen in de stellaire winden die van Rigel afkomen.
  • In 2017 is er een studie uitgevoerd die de stellaire flux dichtheid van Rigel, Aldebaran en Fomalhaut bekeek. De stellaire flux verwijst naar hoeveel straling een ster uitzendt. In zijn algemeenheid ontdekte de groep astronomen dat de stellaire flux aan het oppervlak lager is en dieper in de ster zijn maximum bereikt.
  • Rigel wordt ook gebruikt als een voorbeeld van hoe zware sterren evolueren.

Rigel in de science fiction

De naam “Rigel” is een populaire naam voor planeten in de serie “Star Trek”, de naam komt in verschillende afleveringen voor. De eerste aanduiding komt voor in de originele serie uit de jaren ‘60 als Rigel VII. Ook in The hitchhiker’s Guide to the Galaxy” van Douglas Adams komt Rigel voor want daarin wordt de naam “Orion Beta” gebruikt. Verschillende computerspellen uit de jaren ‘80 en ‘90 gebruiken de naam Rigel zoals “Rescue at Rigel”, “Rigel’s Revenge” en “Duke Nukum II”.

Ook in de serie “The Simpsons” komt Rigel voor. In een aflevering wordt de familie gekidnapped door een stel aliëns van Rigel IV. Ook komt Rigel voor in veel stripboekseries zoals o.a. “Transformers”.

 

Eerste publicatie: 3 januari 2018