Scheat – ster van de week

Scheat en het Grote Vierkant van Pegasus zijn het beste te zien tegen het einde van de zomer tot in de herfst. Dat is sowieso een interessante periode om eens naar de sterrenhemel te kijken. Bekende sterrenbeelden als Orion, Tweelingen en Stier zijn nog steeds uit zicht. In plaats daarvan kunnen we een deel van de Melkwegband zien. Als gevolg hiervan is er een hele reeks individuele heldere sterren hoog in het zuiden te vinden.

Scheat in  getallen

Officiële naam	Scheat
Andere aanduidingen	Bèta Pegasi, HR 8775, HD 217906, HIP 11381
Schijnbare helderheid (magnitude)	2,42
Afstand tot de Aarde (lichtjaar)	196
Type ster	M2,5 reus
Kleur	Oranjerood
Massa (zonsmassa)	2,1
Straal (Zon)	95
Sterrenbeeld	Pegasus
Meervoudig systeem	Nee
Veranderlijke ster	Ja
Exoplaneten	Onbekend
Uiteindelijk lot	Planetaire nevel / witte dwerg

Fysische eigenschappen

Enkele van de beroemdste groepen sterren zijn opmerkelijk omdat ze voornamelijk blauwe sterren bevatten, geaccentueerd door een enkel oranje lid. In de Grote Beer valt de ster Dubhe bijvoorbeeld op als enige met een oranje kleur. In het Zuiderkruis is dat de ster Gacrux. En voor het Grote Vierkant van Pegasus is Bèta Pegasi – Scheat de enige oranje ster.

Maar waarom de oranje kleur? Sterkleuren zijn gerelateerd aan de oppervlaktetemperatuur van een individuele ster – heter is blauwer, koeler is roder (het tegenovergestelde van wat men zou denken). Een soortgelijk effect is te zien bij een kampvuur: de koelere vlammen aan de bovenkant van het vuur zijn oranje, terwijl de hetere vlammen beneden bij het brandende houtskool blauw zijn. Dus oranjerode sterren zijn koeler dan hun blauwere broeders.

De oppervlaktetemperatuur van sterren hangt rechtstreeks samen met hun huidige levensfase. In het geval van Scheat kijken we naar een M-type reuzenster die is uitgezet tot een grote diameter. Met een massa van slechts 2,1 zonsmassa zou je verwachten dat Scheat qua grootte vergelijkbaar is met de Zon maar dat is niet het geval. Vanwege de overgang naar de gigantische fase is Scheat uitgegroeid tot 95 keer de straal van de Zon. Als gevolg hiervan is de ster behoorlijk ijl en is het oppervlak koel en dus oranjerood van kleur. Dit is een goede herinnering dat je eigen ogen een wetenschappelijk instrument zijn – zelfs vanaf een afstand van 200 lichtjaar kun je direct een verschil in temperatuur tussen sterrenwaarnemen.

Ondanks het koele oppervlak straalt Scheat een fantastisch niveau van energie uit. De ster schijnt met een lichtkracht van 1500 keer de Zon (veel van dit licht is alleen op infrarode golflengtes zichtbaar). Het zicht door een telescoop of met foto’s met lange belichtingstijden is opvallend, met de heldere, aangenaam geelachtige-oranje kleur van Scheat omgeven dor een gloeiende zee van sterren.

Scheat is een langperiodieke veranderlijke ster en zijn helderheid varieert subtiel over een periode van ongeveer 43 dagen van magnitude 2,31 tot 2,74. Dat is genoeg om met je ogen of een camera te kunnen waarnemen. Hoewel de variabiliteit tot nu toe voorspelbaar was zijn reuzensterren in het algemeen onstabieler dan koelere sterren. Dit heeft het recente dimmen van Betelgeuze in het sterrenbeeld Orion wel aangetoond.

Herkomst – mythologie

Hoewel Pegasus niet superhelder is en geen sterren heeft die helderder zijn dan de tweede magnitude is het toch een bekend sterrenbeeld. De bekendheid komt misschien deels door de grote omvang en de gemakkelijk te herkennen vierkante vorm van het sterrenbeeld. Maar de belangrijkste factor in zijn populariteit is waarschijnlijk de traditionele voorstelling als een vliegend paard. Interessant is dat een van de sterren van het Grote Vierkant van Pegasus, Alpheratz eigenlijk de alpha-ster van Andromeda is. Hoewel het niet ongebruikelijk is dat een asterisme meerdere sterrenbeelden omvat geven bijna alle sterrenkaarten Alpheratz weer als onderdeel van Pegasus.

In een Griekse mythe gebruikt een Korinthische prins genaamd Bellerophon een gouden hoofdstel om tijdens talloze avonturen Pegasus te besturen en te berijden. Maar het vliegende paard gooit uiteindelijk zijn berijder weg als hij dwaas over de berg Olympus probeert te springen. Dit verhaal is in de trant van vele andere Griekse mythen die waarschuwen tegen overmoed en overmatige trots.

In een ander verhaal is Pegasus het rijdier van Zeus die het vliegende paard in de strijd berijdt en uiteindelijk het magische paard eert met een plek aan de sterrenhemel. Pegasus helpt Perseus bij de redding van Andromeda (zowel Perseus als Andromeda zijn sterrenbeelden in de buurt van Pegasus aan de sterrenhemel).

De Ojibwe-stammen in Noord-Amerika stelden zich ook voor dat de sterren van Pegasus een groot zoogdier vormden maar ze gebruikten de eland (“Mooz”)  in plaats van een paard. Jagers zouden elanden n de herfst achtervolgen dus het is logisch dat dit herfststerrenbeeld met dat dier wordt geassocieerd.

In de Chinese mythologie is Scheat de tweede ster van eren sterrenbeeld genaamd “kampement” of “legerplaats” – een formatie die veel kleiner is dan Pegasus maar die enkele van dezelfde sterren gebruikt. Kampement is een van de 28 Maanhuizen. Deze Maanhuizen functioneren een beetje als de westerse dierenriem maar ze zijn gericht op de veranderende positie van de Maan.

Op zoek naar Scheat

Scheat en het Grote Vierkant van Pegasus zijn het beste te zien tegen het einde van de zomer tot in de herfst. Dat is sowieso een interessante periode om eens naar de sterrenhemel te kijken. Bekende sterrenbeelden als Orion, Tweelingen en Stier zijn nog steeds uit zicht. In plaats daarvan kunnen we een deel van de Melkwegband zien. Als gevolg hiervan is er een hele reeks individuele heldere sterren hoog in het zuiden te vinden.

Gedurende september en oktober staat het Vierkant van Pegasus ’s avonds aan de oostelijke hemel, gemakkelijk te vinden en vrij duidelijk als je er eenmaal naar op zoek bent. Maar het vierkant is eigenlijk gedraaid en lijkt meer op een ruitvorm met Scheat aan de top. Het is een mooi uitzicht, vooral met de oranje kleur van Scheat die contrasteert met de blauwe tinten van de andere drie sterren,

Pegasus bevindt zich net boven de ecliptica – het is net geen dierenriemsterrenbeeld – dus elke maand komt de Maan er voorbij en die kan je de weg wijzen als je het niet zeker weet.

Hoewel er meerdere manieren zijn om het sterrenbeeld te visualiseren wordt Pegasus vanaf het noordelijk halfrond als ondersteboven gezien waarbij het sterrenbeeld de voorste helft van het paard voorstelt (net zoals bij de Stier). Als je je Pegasus in zijn geheel wil voorstellen dan moet je eens naar de afbeeldingen van H.A. Rey kijken. Hij draaide Pegasus om, splitste het vierkant om Alpheratz te verwijderen en gebruikte de overblijfselen om de vleugels van het paard te maken. Deze versie is minder traditioneel en wordt bij ons nauwelijks gebruikt maar is misschien wel leuker.

Terwijl je naar Pegasus kijkt spring je gemakkelijker naar Equuleus. Dit is een klein en zwak sterrenbeeld dat het veulen van Pegasus voorstelt. Het is eigenlijk gewoon een kleine driehoek van sterren maar het is een verwaarloosd sterrenbeeld dat je misschien nog niet eerder hebt gezien.

Als je toch naar Scheat kijkt dan kan je ook stel even 51 Pegasi opzoeken. Deze ster bevindt zich halverwege Scheat en Markab (Alpha Pegasi). Om 51 Pegasi (Helveitos geheten) draait de allereerste gevonden exoplaneet om een hoofdreeksster.

Eerste publicatie: 10 september 2022
Bron: Sky & Telescope