Wat is een planeet?

Veel mensen kunnen een plaatje van Jupiter of Saturnus aanwijzen en zeggen dat dit een planeet is echter de definitie van het woord “planeet” is wat ingewikkelder en is in de tijd veranderd. In 2006 beslisten veel astronomen tijdens een vergadering van de Internationale Astronomische Unie over een nieuwe definitie van wat een planeet is. Dit was ingegeven door de ontdekking van verschillende grote objecten aan de randen van ons zonnestelsel. Lang niet alle astronomen waren het overigens eens met deze nieuwe definitie.

De Internationale Astronomische Unie definieerde een planeet als een object dat:

• Om de Zon draait
• Voldoende massa heeft om rond of nagenoeg rond te zijn
• Geen satelliet (maan) is van een ander object
• Puin en andere kleine objecten uit het gebied rond zijn baan heeft verwijderd

De IAU maakte ook een nieuwe classificatie, de dwergplaneet. Dit is een object dat aan de criteria voor een planeet voldoet met uitzondering van het opruimen van puin in de omgeving van zijn baan. Dit betekende dat Pluto, destijds beschouwd als volwaardige planeet, werd gedegradeerd en als dwergplaneet werd geclassificeerd.

Maar bepaald niet alle geleerden waren het met deze classificatie eens. Vooral het onderzoeksteam van de New Horizons, de ruimtesonde die Pluto in 2015 heeft bezocht heeft zich stevig geroerd. De New Horizons vond bergen tot 3500 kilometer hoog, een groot hartvormig gebied met methaanijs en andere substanties, een vreemd gevormd gebied met ijsruggen dat er uitziet als een slangenhuid en nog veel meer opvallende structuren. De leden van het New Horizonsteam hebben sindsdien veel wetenschappelijke presentaties gegeven waarin ze met vuur en vlam de status van Pluto als planeet verdedigen.

Geschiedenis van planeten

Het woord “planeet” komt oorspronkelijk van het Griekse woord voor “zwerver”. Veel culturen bestudeerden deze bewegende sterren maar het duurde tot de uitvinding van de telescoop begin 1600 voordat astronomen ze in beter detail konden bekijken. Kleine telescopen toonden manen rond Jupiter aan (een grote verrassing voor Galileo Galilei die ze ontdekte en zijn tegenstanders bij de Katholieke Kerk) en ringen rond Saturnus en een poolkap op Mars.

Telescopen lieten ook het bestaan van objecten zien die in de oudheid niet bekend waren omdat ze te ver weg en te lichtzwak zijn om met het blote oog te kunnen zien. Op 31 maart 1781 ontdekte William Herschel de planeet Uranus en in 1801 werd Ceres gevonden tussen de banen van Mars en Jupiter in. Ceres werd oorspronkelijk ook als planeet geclassificeerd maar later realiseerde men zich dat Ceres de eerste was en van een klasse van objecten die later asteroïden werd genoemd. In 1846 werd Neptunus ontdekt.

Astronomen bleven in de buitenwijken van het zonnestelsel zoeken naar een grote planeet “X” die, naar men geloofde, de banen van Uranus en Neptunus verstoorde. Deze onregelmatigheden konden in latere waarnemingen niet worden bevestigd maar Clyde Tombaugh ontdekte in 1930 wel een kleiner object voorbij de baan van Neptunus. Het object werd Pluto genoemd. Het was een relatief klein object dat een sterk excentrische baan volgt die de planeet af en toe dichterbij de Zon brengt dan Neptunus.

Ontdekking van meer werelden

Het duurde twee generaties voordat er weer een object met de grootte van Pluto werd gevonden. Het team van astronoom Mike Brown vond begin jaren 2000 verschillende grote trans-Neptuniaanse objecten. Dat die ijsachtige objecten zouden bestaan was wel verwacht, de veronderstelde Oortwolk de geboorteplaats van kometen, moet er miljarden bevatten, maar men was wel verrast over de grootte van deze TNO’s.

Brown ontdekte onder andere Quaoar, Sedna, Haumea, Eris en zijn maan Dysnomia en Makemake. Al deze objecten werden in een relatief korte tijd, tussen 2002 en 2005, gevonden. Eris was groot genoeg dat sommigen in de media spraken over de 10^de planeet.

Stemmen en gevolgen

Deze serie ontdekkingen zorgde ervoor dat de Internationale Astronomische Unie twee jaar nodig had om dit te onderzoeken. Daarna werd in 2006 tijdens een algemene vergadering opgeroepen om te stemmen over de definitie van een planeet. De afgevaardigden die aanwezig waren stemden voor een definitie die Pluto, Eris en de andere objecten die vergelijkbaar waren in grootte, uitsloot van het “planeetschap”.

De nieuwe aanduiding “dwergplaneet” is bedoeld voor een object dat om de Zon draait en dat rond of bijna rond is maar kleine ris dan Mercurius. Het object mag zich in een gebied amen met andere objecten bevinden zoals de asteroïdengordel. De IAU heeft tot nu toe slechts 5 objecten als dwergplaneet toegelaten: Ceres, Pluto, Eris, Makemake en Haumea. Er zijn echter veel meer werelden bekend die uitgaande van hun karakteristieken als dwergplaneet geclassificeerd kunnen worden. Ook Quaoar, Sedna, Orcus en Salacia bijvoorbeeld. Er zijn meer waarnemingen nodig om veel potentiële dwergplaneten nader te bestuderen om zo hun precieze grootte te bepalen. Dat is nogal lastig want ze bevinden ver weg in het zonnestelsel en ze zijn ook klein.

Volgens sommige astronomen kunnen er wel 200 dwergplaneten in het zonnestelsel en de Kuipergordel zijn. De officiële lijst van dwergplaneten van de IAU toont complexe en gevarieerde werelden. Sommigen hebben manen en de samenstelling aan hun oppervlak is anders.

Nu, meer dan tien jaar na de stemming binnen de IAU, zijn er nog steeds wetenschappers die Pluto als een planeet zien. Ze maakten zelf definities van wat volgens hun een planeet is. Ze hebben vooral een probleem met het gedeelte van de definitie die zegt dat een planeet de omgeving van zijn baan opgeruimd moet hebben.

De New Horizonsmissie naar Pluto was olie op het vuur want men zag een object met een zeer complexe geologische structuur waarvan men van mening is dat dit ook hoort bij een planeet. De gegevens van de New Horizons worden nu, 3 jaar na de scheervlucht, nog steeds bestudeerd en mogelijk leidt dit ertoe dat de definitie van een planeet wederom aangepast gaat worden. Ondertussen is de DAWN-missie van de NASA al enige tijd de dwergplaneet Ceres aan het onderzoeken en ook hier is een complexe geologische structuur aangetroffen.

Astronomen blijven zoeken naar nieuwe objecten in de buitenwijken van ons zonnestelsel. De zoektocht naar de “negende planeet” is daarvan wel het meest bekende voorbeeld. De “negende planeet” is een theoretische planeet die mogelijk de banen van objecten in de Kuipergordel beïnvloedt. Als die planeet bestaat dan zou dit een soort van super-Aarde moeten zijn, een object met vier keer de diameter van de Aarde en tien keer de massa van onze planeet.

Eerste publicatie: 5 december 2018