Wat zijn sterrenbeelden?

Waar denk je aan als je ‘s nachts naar de sterrenhemel kijkt en de sterrenbeelden ziet staan? Zie je allemaal patronen die onze voorouders ook zagen en die ze een naam hebben willen geven?

De meeste mensen kunnen tenminste één sterrenbeeld benoemen en maar weinig mensen weten de verhalen over hun ontstaan. Wie waren de eerste mensen die sterrenbeelden benoemden? Waar komen de namen van de sterrenbeelden vandaan? Hoeveel sterrenbeelden zijn er eigenlijk?

Definitie

Een sterrenbeeld is een specifiek gedeelte aan de sterrenhemel, de term wordt echter meestal geassocieerd met een groep sterren aan de hemel. Technisch gezien is een groep sterren een asterisme. Het toekennen van namen aan asterismes is al duizenden jaren uit en gaat vermoedelijk terug tot het (Laat Paleolithicum (40.000 – 10.000 v. Chr.) Zo hebben studies uitgewezen dat

de beroemde rotstekeningen in de grotten van Lascaux in het zuiden van Frankrijk mogelijk afbeeldingen bevatten van de Pleiaden en de gordel van Orion. Deze rotstekeningen zijn ongeveer 17.300 jaar oud.

Tegenwoordig zijn er 88 officieel erkende sterrenbeelden die de gehele hemelbol omspannen. Ieder punt in het hemelse coördinatenstelsel kan dus worden toegewezen aan een sterrenbeeld.

Het wordt sterrenbeeld is afkomstig van de oude Latijnse term constellio. Dit kan worden vertaald als een “groep van sterren”. Een meer functionele definitie is een herkenbaar patroon van sterren dat wordt geassocieerd met mythologische figuren en wezens. Het woord sterrenbeeld maakt in de spreektaal geen onderscheid tussen een asterisme en het gebied er om heen.

De sterren van een sterrenbeeld hebben één ding met elkaar gemeen: vanaf de Aarde gezien lijken ze allemaal dicht bij elkaar te staan. In werkelijkheid berust dit op een toevalligheid en staan de sterren vaak erg ver van elkaar verwijderd. Omdat sterren allemaal hun eigen baan volgen in ons sterrenstelsel zal de vorm van de sterrenbeelden in de loop van de tijd zeer langzaam veranderen.

Geschiedenis

Men denkt dat sinds er mensen op Aarde rondlopen ze de nachtelijke hemel bestuderen en ze namen en karakters toekenden aan de sterren. De oudste bewaarde bewijzen van het bestaan van asterismes en het benoemen van sterrenbeelden komen uit het oude Mesopotamië. Op kleitabletten van ongeveer 3000 v. Chr. zijn hiervan aantekeningen gevonden.

De oude Babyloniërs waren de eersten die herkenden dat astronomische fenomenen periodiek terugkeerden en wiskundig konden worden berekend. De oudste Babylonische stercatalogi stammen uit het midden van de Bonstijd (2100 – 1500 v. Chr.) Deze catalogi werden later door de Grieken, Romeinen en de Hebreeuwen gebruikt om hun eigen astronomische en astrologische systemen op te zetten.

In het oude China zijn de astronomische waarnemingen terug te leiden tot het midden van de Shang dynastie (13^-de eeuw v. Chr.). In Anyang zijn zogenaamde waarzeg-botjes opgegraven met inscripties van de namen van sterren. Er zijn parallellen met oude Sumerische ster catalogi dus men vermoedt dat ze verbanden met elkaar hebben. Waarnemingen die gedaan werden tijdens de Zhanghuo periode (5-de eeuw v. Chr.) werden later door astronomen in de Han periode (206 v. Chr. – 220 na Chr.) opgetekend.

In India stammen de oudste aanwijzingen over astronomie uit de Indus Vallei beschaving (330 – 1300 v. Chr.). Het oudste bekende voorbeeld van astronomie en astrologie is de Vedanga Jyotisha. Dit is een studie die deel uitmaalt van de Vedische literatuur en die gedateerd is tussen 1400 – 1200 v. Chr.

In de 4^-de eeuw v. Chr. namen de Grieken het Babylonische systeem over en voegden ze verschillende sterrenbeelden toe aan de mix. In de 2^-de eeuw voor Chr. combineerde Claudius Ptolemeus alle 48 bekende sterrenbeelden samen tot één systeem. Het werk met de naam “Almagest” werd tot in de middeleeuwen door Europese en Islamitische wetenschappers gebruikt.

Tussen de 8^-ste en de 15^-de eeuw kwam de wetenschap in de Islamitische wereld tot grote bloei. Ontwikkelingen in de astronomie en de astrologie liepen parallel met de ontwikkelingen op andere wetenschappelijke gebieden waar oude en klassieke kennis werd toegepast en verder werd ontwikkeld.

De Islamitische astronomie had later een grote invloed op de Byzantijnse en Europese astronomie maar ook op de Chinese en West-Afrikaanse astronomie (speciaal in het Malinese koninkrijk). Veel sterren, zoals Aldebaran en Altaïr en astronomische termen zoals azimuth, alidade (hoekmeter) en almucantar (cirkel aan de hemelbol die parallel loop met de horizon) stammen uit het Arabisch.

Aan het einde van de eeuw nam de kennis over de navigatie toe en konden Europese astronomen ook de zuidelijke sterrenhemel verkennen. Gecombineerd met expedities naar Amerika, Azië, Afrika en andere voorheen onbekende gebieden ontstonden moderne steratlassen.

De Internationale Astronomische Unie hanteert tegenwoordig een lijst van 88 sterrenbeelden. Deze lijst is grotendeels het werk van de astronoom Henry Norris Russell die in 1922 de IAU hielp om de hemelbol in 88 sectoren op te delen. In 1930 werden de grenzen van de sterrenbeelden vastgesteld door de Belgische astronoom Eugène Delporte, samen met de verticale en horizontale lijnen van de rechte klimming en de declinatie.

De lijst sterrenbeelden van de IAU omvat de 48 oorspronkelijke sterrenbeelden uit de Almagest van Ptolemeus aangevuld met veranderingen en toevoegingen van andere astronomen zoals Petrus Plancius (1552 – 1622), Johannes Hevelius (1611 – 1687) en Nicolas Louis de Lacaille (1713 – 1762).

De gegevens die Delporte gebruikten stamden uit het einde van de 19^-de eeuw uit de tijd dat de eerste voorstellen werden gedaan om grenzen vast te stellen voor de sterrenbeelden. Als gevolg van de precessie zijn die lijnen niet meer netjes verticaal en horizontaal. Dit effect zal alleen nog maar groter worden en zal eventueel moeten worden gecorrigeerd.

Er zijn al enkele eeuwen geen nieuwe sterrenbeelden meer bijgekomen. Als er nieuwe sterren worden ontdekt dan worden die gewoon aan het sterrenbeeld toegevoegd.

Eerste publicatie: 22 maart 2016
Laatste keer bewerkt op: 30 september 2017