Shaula – Lambda Scorpii
Lambda Scorpii – Shaula – is een drievoudig stersysteem op een afstand van ongeveer 570 lichtjaar in de richting van het sterrenbeeld Scorpius – Schorpioen. Met een schijnbare helderheid van magnitude 1,62 is het de op één na helderste ster in het sterrenbeeld. De ster markeert samen met zijn zwakkere buur Lesath de stekel van de Schorpioen.
Shaula maakt deel uit van het Vishaak-asterisme dat het sterrenbeeld Scorpius heel herkenbaar maakt aan de sterrenhemel, de Vishaak bestaat uit sterren die het lichaam, staart en stekel van de Schorpioen markeren.
Stersysteem
Lambda Scorpii is een meervoudig stersysteem bestaande uit twee hete, blauwe sterren van spectraalklasse B en een zwakke pre-hoofdreeksster. De drie sterren zijn vermoedelijk tegelijkertijd ontstaan want ze liggen allemaal in hetzelfde baanvlak.
De hoofdcomponent, Lambda Scorpii Aa – Shaula – is een hete blauwwitte subreus van spectraalklasse B2IV. De ster is al gestopt met het fuseren van waterstof in zijn kern of zal daar op korte termijn mee ophouden. Gezien de massa zal de ster als een supernova exploderen.
Shaula heeft een massa van 10,4 zonsmassa en een straal van 8,8 keer die van de Zon. Met een effectieve temperatuur van ongeveer 25.000 Kelvin bedraagt de lichtsterkte 36.300 keer die van de Zon. De ster draait heel snel om zijn as. Het een geprojecteerde snelheid van 150 km/s duurt een rotatie ± 3,4 dagen.
De pre-hoofdreeksster, Lambda Scorpii Ab, draait met een periode van 5,95 dagen om de hoofdcomponent. De ster heeft een massa van 1,8 zonsmassa. Anders dan Shaula is dit geen supernova-kandidaat, de ster heeft een schijnbare helderheid van magnitude 14,9 en is 4 boogseconden gescheiden van de hoofdcomponent. Mogelijk is het een witte dwerg van spectraalklasse DA7.9.
De component Lambda Scorpii B draait om Shaula heen met een periode van 2,88 jaar. De gemiddelde afstand bedraagt 5,7 Astronomische Eenheden. De ster heeft een massa van 8,1 zonsmassa en een straal van 4,7 keer die van de Zon. De oppervlaktetemperatuur van de ster bedraagt 25.000 Kelvin.
Andere bronnen noemen massa’s van 14,5; 2,0 en 10,6 zonsmassa voor de 3 componenten.
Lambda Scorpii A is geclassificeerd als een Bèta Cepheïde. Dit is een variabele ster die kleine, snelle helderheidsveranderingen heeft – ongeveer 1/100ste van een magnitude – als gevolg van pulsaties aan zijn oppervlak. De helderheidsveranderingen variëren met twee periodes:, 0,21 en 0.11 dagen.
De pulsaties worden veroorzaakt door een overvloed aan ijzer diep onder het oppervlak, waar de temperatuur 200.000 Kelvin bedraagt. als een resultaat bouwt er energie op aan het oppervlak die zorgt voor drukopbouw en de buitenste lagen gedurende enkele uren wegduwt.
Bèta Cepheïden (of Bèta Canis Majoris-veranderlijken) zijn meestal geëvolueerde sterren met een massa van 7 – 20 zonsmassa. Andere heldere sterren in deze categorie zijn o.a. Alfirk (Bèta Cephei), Girtab (Kappa Scorpii) en Alniyat (Sigma Scorpii) in Scorpius, Hadar (Bèta Centauri) en Epsilon Centauri in Centaurus, Mimosa (Bèta Crucis) en Imai (Delta Crucis) in Crux, Spica (Alpha Virginis) in Virgo, Mirzam (Bèta Canis Majoris) in Canis Major, Algenib (Gamma Pegasi) in Pegasus, Eta Orionis in Orion, Alpha Muscae in Musca, Alpha Pyxidis in Pyxis, Alpha Lupi in Lupus en Delta Ceti in Cetus.
Het Lambda Scorpii-systeem heeft een geschatte leeftijd van 10 – 13 miljoen jaar. Hoewel de sterren nog relatief jong zijn hebben ze als gevolg van hun grote massa, al het einde van de hoofdreeks bereikt. Astronomisch gezien zal het niet lang meer duren voordat de componenten het einde van hun levenscyclus bereiken en als supernova’s uitgaan. Wat resteert zullen massieve witte dwergen zijn.
Wetenswaardigheden
Shaula is een van de helderste sterren die de Vishaak vorm geven. De Vishaak is een helder, opvallend asterisme dat verder bestaat uit Antares, Alniyat, Paikauhale, Larawag, Xamidimura en Pipirima, Zeta Scorpii, Eta Scorpii, Sargas, Iota1 Scorpii en Kappa Scorpii. Het asterisme is deel van de sterrenbeeldfiguur van de Schorpioen. Het markeert het hart (Antares), lichaam, staart en stekel.
Shaula en Lesath – Upsilon Scorpii – markeren de strekel van de Schorpioen. De zwakkere Lesath is van magnitude 2,70 en is ongeveer 580 lichtjaar verwijderd. Net zoals Shaula is het een supernova-kandidaat; de ster heeft een massa van 11,4 zonsmassa. De twee sterren kijken aan de sterrenhemel dicht bij elkaar te staan en vormen een visueel paar dat ook bekend is als de “kattenogen”.
Shaula is de 24ste helderste ster aan de sterrenhemel. De ster is een beetje zwakker dan Regulus in Leo – Leeuw, Adhara in Canis Major – Grote Hond en Castor in Gemini – Tweelingen en net een beetje helderder dan Gacrux in Crux – Zuiderkruis, Bellatrix in Orion en Elnath in Taurus – Stier.
Shaula en de helderdere buur Antares behoren tot de 58 sterren geselecteerd voor hemelnavigatie. Navigatiesterren zijn de helderste en best herkenbare sterren aan de sterrenhemel. Ze spelen een speciale rol op het gebied van de hemelnavigatie.
Shaula is de derde helderste ster van de 2de magnitude. Alleen Adhara, de op een na helderste ster in Canis Major – Grote Hond en Castor, de op een na helderste ster in Gemini – Tweelingen, zijn helderder.
Shaula is een van de sterren op de vlag van Brazilië. Ieder ester symboliseert een Braziliaanse Federale staat en Shaula vertegenwoordigt de staat Rio Grande do Norte.
In de fictie werd Lambda Scorpii gebruikt in de stripboeken van de Transformers. Cybertron, de thuiswereld van de Transformers, draait in de stripboeken om Shaula heen.
Naamgeving
De naam Shaula komt van het Arabische al-šawlā´ (al-shawlah), “de opgeheven staart,” en verwijst naar de positie van de ster in de staart van de Schorpioen. De naam werd op 20 juli 2016 officieel erkend door de Working Group on Star Names van de Internationale Astronomische Unie en heeft formeel alleen betrekking op de component Lambda Scorpii Aa.
De traditionele naam verwijst ook naar de Staart (尾宿). De ster is bekend als de Achtste Ster van de Staart (尾宿八). In de Chinese astronomie vormt Shaula een asterisme samen met Xamidimura (Mu1 Scorpii), Larawag (Epsilon Scorpii), Zeta1 Scorpii, Zeta2 Scorpii, Eta Scorpii, Sargas (Theta Scorpii), Iota1 Scorpii, Iota2 Scorpii, Kappa Scorpii (Girtab) en Lesath (Upsilon Scorpii), dat Staart wordt genoemd. Het asterisme is onderdeel van het grotere Staart-huis dat de staart van de Azuren Draak vertegenwoordigt.
Shaula en zijn zwakkere buur Lesath komen in het Babylonische astronomische compendium MUL.APIN voor als dSharur4 u dShargaz (Sharur en Shargaz). In het Koptisch waren ze bekend als Minamref, wat “de stekel” betekent.
Het Boorong-volk in het noordwesten van Victoria, Australië noemde het paar Karik, wat “de valken” betekent. De Pawnee van de Centrale Vlakten in Amerika associeerden Shaula en Lesath met het begin van de lente. De “ontwaken van de lente”-ceremonie werd gehouden als de twee sterren in februari voor het aanbreken van de ochtend, boven de horizon kwamen. De sterren waren bekend als de “zwemmende eenden”.
In de Indiase astronomie is Shaula bekend als MulA Nakshathram. In de Vedische astrologie, Mūla (wat “wortel” betekent) is Shaula het 19de maanhuis (nakshatra) en wordt gesymboliseerd door een bos bij elkaar gebonden wortels.
Locatie
Zoals de naam al aangeeft markeert Shaula de stekel van de Schorpioen. De ster bevindt, samen met Lesath – Upsilon Scorpii, zich aan het eind van de staart van de Schorpioen.
Shaula meet ook deel uit van het Vishaak-asterisme dat zichtbaar is naast het Theepotje van Boogschutter. Beide asterismes bevinden zich in een heldere band van de Melkweg en er zijn in dit gebied veel deepsky-objecten te vinden.
Shaula ligt in een gebied met een aantal interessante deepsky-objecten. Dit zijn o.a. de open sterrenhoop Messier 7, de bolhoop NGC 6441 en de diffuse nevel NGC 6357, de emissienevel IC 4628 en de emissienevel NGC 6334
Sterrenbeeld
Shaula maakt del uit van het zuidelijke sterrenbeeld Scorpius – Schorpioen. Het is een van de best herkenbare sterrenbeelden. Net zoals alle andere Dierenriem-sterrenbeelden werd het voor het eerst gecatalogiseerd in de 2de eeuw na Christus door de astronoom Claudius Ptolemeus. In de Griekse mythologie vertegenwoordigde het sterrenbeeld de schorpioen die de jager Orion doodde.
Scorpius beslaat een oppervlakte van 497 vierkante graden aan de sterrenhemel. Het is het 33ste grootste sterrenbeeld en ook een van de helderste. In het sterrenbeeld vinden we de rode superreus Antares, de 15de helderste ster aan de sterrenhemel, en 5 sterren van de 2de magnitude: Shaula, Sargas, Dschubba, Larawag en Kappa Scorpii. Deze sterren vormen twee opvallende asterismes: de Vishaak en de Scharen van de Schorpioen.
Andere noemenswaardige sterren zijn de meervoudige stersystemen Sigma Scorpii – Alniyat en Bèta Scorpii – Acrab, de hete blauwe subreus Lesath – Upsilon Scorpii de F-klasse superreus Iota1 Scorpii en de A-klasse superreus Iota2 Scorpii, de B-klasse superreus Zeta1 Scorpii, de oranje reus Zeta2 Scorpii en de terugkerende nova U Scorpii.
In de Schorpoen bevindt zich ook het massieve stersysteem Pismis 24-1, de gele hyperreus IRAS 17163-3907, de kandidaat lichtsterke blauwe veranderlijke Wray 17-96 en de variabele rode superreus AH Scorpii, een van de grootste bekende sterren.
Het sterrenbeeld bevindt zich in een ijk deel van de Melkweg in de richting van het galactische centrum en bevat verschillende interessante sterrenhopen en nevels. Dit zijn o.a. de bipolaire planetaire nevel NGC 6302, de bolhopen Messier 4 en Messier 80 en de open sterrenhopen Messier 6, NGC 6281 en NGC 6231.
De beste tijd van het jaar om Shaula en de andere sterren en deepsky-objecten in de Schorpioen waar te nemen is in de zomer als het sterrenbeeld hoger boven de horizon komt. Het gehele sterrenbeeld is zichtbaar ten zuiden van de 40ste breedtegraad. In Nederland komt slechts een klein deel van het sterrenbeeld boven de horizon uit.
De 10 helderste sterren in Scorpius zijn Antares (Alpha Sco A, mag. 0,6 – 1,6), Shaula (Lambda Sco A, mag. 1,62), Sargas (Theta Sco A, mag. 1,84), Dschubba (Delta Sco, mag 2,31), Larawag (Epsilon Sco, mag. 2,31), Kappa Sco (mag. 2,39), Acrab (Bèta Sco, mag. 2,62), Lesath (Upsilon Sco, mag. 2,70), Paikauhale (Tau Sco, mag. 2,82) en Fang (Pi Sco, mag. 2,89).
Epsilon Scorpii – Shaula
| Spectraalklasse | B2IV + DA7.9 or B1.5IV + B2IV |
| Variable type | Bèta Cephei: λ Sco A |
| Schijnbare helderheid (magnitude) | 1,62 (λ Sco A) / 14,9 (λ Sco B) / 12,0 (λ Sco C) |
| Absolute helderheid (magnitude) | 3,70 |
| Afstand (lichtjaar – parsec) | 570 – 80 |
| Radiale snelheid (km/s) | 3,00 |
| Leeftijd (miljoen jaar) | 10 – 13 |
| Namen en aanduidingen | Shaula Lambda Scorpii 5 Scorpii HD 158926 |
Lambda Scorpii Aa
| Massa (zon=1) | 10,4 |
| Lichtsterkte (zon=1) | 36.300 |
| Straal (zon=1) | 8,8 |
| Temperatuur (Kelvin) | 25.000 |
| Rotatiesnelheid (km/s) | 150 |
| Rotatieduur( dagen) | 3,4 |
Lambda Scorpii Ab
| Massa (zon=1) | 1,8 |
Lambda Scorpii B
| Massa (zon=1) | 8,1 |
| Straal (zon=1) | 4,7 |
| Temperatuur (Kelvin) | 25.000 |
Eerste publicatie: 19 juli 2025
Bron: Wikipedia, star-facts, sky & telescope & vele anderen