meteoren

Meteorenzwermen en vallende sterren

marsmeteoriet
Wetenschappers hebben minuscule sporen van methaan gas aangetroffen in zes verschillende meteorieten die van Mars afkomstig zijn.

Meteorenzwermen ontstaan als stof of kleine deeltjes afkomstig van asteroïden of kometen met hoge snelheid de atmosfeer van de Aarde binnendringen. Als ze de atmosfeer raken ontstaat er wrijving met de deeltjes van de lucht waarbij de meteoren worden verhit. Als gevolg van de hitte verdampen ze waarbij er een “vallende ster” zichtbaar is.

De meeste meteoren worden zichtbaar op een hoogte van ongeveer 95 kilometer. Sommige grote meteoren vallen uit elkaar waarbij een heldere flits ontstaat die we vuurbal noemen. Dergelijke vuurballen zijn soms overdag zichtbaar en ze kunnen tot op een afstand van 50 kilometer worden gehoord. Gemiddeld bereiken meteoren een snelheid van ongeveer 50.000 kilometer per uur en een temperatuur van ongeveer 1600 °Celsius.

De meeste meteoren zij erg klein, soms niet groter dan een zandkorreltje en ze verdampen volledig in de atmosfeer. De grotere meteoren kunnen het oppervlak bereiken en worden dan meteoriet genoemd maar deze zijn zeldzaam. Of een meteoor uit elkaar valt is afhankelijk van de samenstelling, de snelheid en de hoek van intrede. Een snelle meteoor die onder een schuine hoek binnenkomt ondervond meer spanningen. Meteoren die van ijzer zijn kunnen hier beter tegen dan meteoren van steen. Maar zelfs een ijzermeteoor zal meestal in de atmosfeer uit elkaar vallen.

Inslag op de Aarde

Als meteorieten de grond raken is hun snelheid ongeveer de helft van wat die was tijdens de intrede in de atmosfeer. De krater die ze maken is meestal ongeveer 10 – 20 keer hun grootte. Kraters op Aarde ontstaan eigenlijk op dezelfde manier als de kraters op de Maan en op de andere aardse planeten. Kleinere objecten veroorzaken komvormige kraters. Grotere inslagen veroorzaken door de terugvering een centrale piek en de wanden van de krater vertonen vaak terrassen. De grootste inslagen vormen grote bassins waarbij er meerdere centrale pieken of bergen kunnen ontstaan.

Grote meteoren kunnen boven het oppervlak al exploderen waarbij ze op grote schaal schade kunnen veroorzaken. Dit gebeurde vermoedelijk in 1908 boven Siberië in de omgeving van Tunguska. Hier zagen op 30 juni 1908 getuigen verspreid over een gebied van honderden kilometers hoe een vuurbal de lucht doorkliefde. Het leek op een meteoor die de atmosfeer raakte onder en zeer schuine hoek. Het object explodeerde met veel lawaai en er kwam een hete wind vrij. Het geluid deed in nabij gelegen dorpen de ramen breken. De kleine deeltjes die de atmosfeer in werden geblazen waren verschillende nachten zichtbaar. Er werd nooit een meteoriet gevonden en vele jaren dachten wetenschappers dat de verwoesting door een komeet was veroorzaakt. Tegenwoordig is de leidende theorie dat het ging om een meteoor die vlak boven het aardoppervlak explodeerde.

Eenzelfde gebeurtenis vond plaats in het Russische Chelyabinsk waar een rotsblok met een doorsnede van 17 meter op een hoogte van ongeveer 30 kilometer ontplofte. Deze gebeurtenis vond plaats op 23 februari 2013. Gebouwen werden beschadigd en er raakten meer dan 1000 mensen gewond. Volgens wetenschappers kwam de vrijgekomen energie van de botsing overeen met een explosie van 470 kiloton TNT oftewel 30-40 maal krachtiger dan de atoombom die tijdens de Tweede Wereldoorlog op Hiroshima viel. Ofschoon deze gebeurtenis ons weer eens met de neus op de feiten drukte over onze kwetsbaarheid veroorzaken de meeste meteoren dus nauwelijks schade.

Geschiedenis

In oude tijden werden objecten uit de ruimte met wantrouwen bekeken en werden ze geassocieerd met goden en religie. Misverstanden over meteoren hielden echter veel langer stand dan over andere hemelse objecten.

Meteorieten (de kleine delen die de Aarde halen) werden lange tijd beschouwd als geschenken van de engelen. Anderen dachten dat de goden op deze manier hun woede toonden. In de 17-de eeuw werd nog aangenomen dat ze door onweersstormen werden veroorzaakt. Veel wetenschappers geloofden niet dat er stenen uit de wolken konden vallen en in veel gevallen werden de verhalen van ooggetuigen niet geloofd.

Barringer krater, Arizona
Panorama opname van de Barringer krater in Arizona

In 1807 explodeerde er een vuurbal boven de Amerikaanse staat Connecticut die verschillende meteorieten veroorzaakte. In die tijd waren er pas een handjevol asteroïden bekend en ontstond het denkbeeld dat meteorieten afgebroken stukjes waren van asteroïden of van andere planeten.

In 1948 werd in een graanveld het zuiden van Nebraska de grootste meteoriet tot nu toe gevonden. Getuigen zagen in de namiddag een gigantische vuurbal die volgens sommigen helderder was dan de Zon. De meteoriet werd enkele meters onder de grond teruggevonden en had een gewicht van meer dan 1000 kilogram.

De beroemdste meteorietkrater bevindt zich in de Amerikaanse staat Arizona. De Barringer krater is ontstaan door de inslag van een meteoriet ongeveer 20.000 tot 50.000 jaar geleden.

Beroemde meteorenzwermen

Gedurende een heldere nacht zijn er altijd wel sporadische meteoren te zien. Maar er zijn periodes in het jaar waarop er tientallen en soms wel honderden meteoren per uur zichtbaar zijn en die lijken allemaal uit hetzelfde punt aan de hemel te komen. Vanuit dit punt, de radiant, zwermen ze uit over de hele sterrenhemel.

Er zijn verschillende periodieke meteorenzwermen waar astronomen en amateurastronomen ieder jaar naar uitkijken. Meteorenzwermen zijn vernoemd naar het sterrenbeeld waar ze uit vandaan lijken te komen. De Orioniden bijvoorbeeld zijn afkomstig uit het sterrenbeeld Orion en de Perseïden komen uit het sterrenbeeld Perseus.

Leoniden
De Leoniden zijn vermoedelijk wel de helderste en indrukwekkendste meteorenzwerm die we kennen. Soms zijn er duizenden meteoren zichtbaar. We spreken dan over een meteorenstorm. Deze term ontstond toen astronomen de Leoniden van 1833 waarnamen. Om de 33 jaar zit er een piek in het aantal Leoniden dat we kunnen zien. De laatste was in 2002. De eerste volgende wordt niet verwacht voor 2028.

Perseiden
De Perseiden zijn afkomstig van de komeet Swift Tuttle die eens in de 133 jaar om de Zon draait. De Perseïden hebben hun piek in augustus. De zwerm is minder actief dan de Leoniden maar in het maximum dat jaarlijks rond 12 augustus valt kunnen er meer dan 60 meteoren per uur zichtbaar zijn.

Orioniden
De Orioniden zijn een meteorenzwerm die door de beroemde komeet van Halley wordt veroorzaakt. De komeet van Halley draait met een periode van 75 tot 76 jaar om de Zon. De Orioniden zijn in oktober zichtbaar en tijdens het maximum kunnen waarnemers 50-7 meteoren per uur verwachten.

Quadrantiden
De Quadrantiden zijn een meteorenzwerm die vermoedelijk afkomstig is van de asteroïde 2003 EH1. Astronomen denken dat het hier gaat om een uitgedoofde komeet. De Quadrantiden zijn jaarlijks begin januari zichtbaar.

Geminiden
Ook de Geminiden zijn afkomstig van een asteroïde. In dit geval de asteroïde 3200 Phaethon. De Geminiden vertonen tijdens het maximum ongeveer 40 meteoren per uur.

Andere jaarlijks terugkerende meteorenzwermen zijn o.a. de Eta Aquariden en de Lyriden en de Ursiden.

De beste periode en locatie om meteorenzwermen waar te nemen

Mensen die op het noordelijk halfrond wonen hebben het geluk dat ze de mooiste meteorenzwermen kunnen waarnemen. Een heldere maan zorgt er voor dat je minder meteoren kan zien, alleen de helderste meteoren blijven dan over. Ook lokale lichtvervuiling werpt roet in het eten dus de beste plaats is een donkere locatie buiten de bewoonde wereld.

De meeste meteorenzwermen zijn het beste te zien in de uren voor zonsopkomst als het deel van de Aarde waarop je je bevindt zich in de richting van de baan van de Aarde bevindt. Je kan dit vergelijken met insecten die te pletter slaan op het raam van je auto. In de late avond zie je vaak minder meteoren, vergelijkbaar met de insecten die de achterbumper van je auto raken.

De beste tijd van het jaar voor meteorenzwermen

Meteorenzwermen komen het hele jaar voor en zijn afhankelijk van of de Aarde tijdens zijn baan om de Zon de stofbaan van een komeet of asteroïde kruist. Sommige meteorenzwermen komen jaarlijks voor maar er zijn ook meteorenzwermen die minder frequent voorkomen. Echte meteorenregens komen misschien maar een of twee maal in een mensenleven voor.

Het weer kan de beste meteorenzwermen in onzichtbaar maken. Een heldere hemel is essentieel om meteoren te kunnen zien en dat zorgt er ook voor dat de meteorenzwermen in de zomermaanden bekender zijn dan de winterse meteorenzwermen.

Eerste publicatie: 12 maart 2017
Bron: space.com e.a.