Sheliak – Bèta Lyrae
Bèta Lyrae – Sheliak is de hoofdcomponent in een meervoudig stersysteem in de richting van het sterrenbeeld Lyra – Lier. Het systeem is met het blote oog als een enkele ster zichtbaar. Met een gecombineerde schijnbare helderheid van magnitude 3,52 is het de derde helderste ster in de Lier. Het Bèta Lyrae-systeem is ongeveer 960 lichtjaar van de Aarde verwijderd. Het hoofdpaar bestaat uit een nauwe dubbelster die dient als prototype voor een klasse van variabele sterren bekend als de Bèta Lyrae-variabelen.
Stersysteem
Het Bèta Lyrae-systeem bestaat uit zes componenten. De helderste van deze, Bèta Lyrae A, is een meervoudig stersysteem bestaande uit een eclipserende dubbelster Bèta Lyrae Aa en een enkelvoudige ster Bèta Lyrae Ab. De twee eclipserende componenten worden aangeduid als Bèta Lyrae Aa1 en Aa2. De vormen een binair systeem waarbij gas van het oppervlak van de ene component naar de andere component vloeit.
Bèta Lyrae Aa1 – formeel bekend als Sheliak – is van spectraalklasse B8-Bii en dat duidt op een heldere blauwe reus. Bèta Lyrae Aa2 is ook een ster van spectraalklasse B.
De primaire component, Bèta Lyrae Aa1, is veel groter, zwakker en minder massief dan de secundaire. De geschatte leeftijd is slechts 23 miljoen jaar. Het was ooit de zwaarste van de twee sterren en was, vanwege zijn hoge massa, de eerste die zich van de hoofdreeks verwijderde. Terwijl de ster uitdijde en een gigantische ster werd, heeft de ster geleidelijk het grootste deel van zijn massa overgedragen aan Bèta Lyrae Aa2, met een snelheid van ongeveer 2 * 10-5 zonsmassa per jaar (1 zonsmassa elke 50.000 jaar).
Het instromende gas heeft een accretieschijf gevormd rond de begeleidende ster, die het licht van de ster aan het zicht onttrekt en het exacte stellaire type moeilijk te bepalen maakt. De schijf zelf draagt ongeveer 20% bij aan de helderheid van het systeem. Een onderzoek uit 2018 vond een straal van 20,0 voor de buitenste rand van de schijf.
De component Aa1 heeft nu een massa van ongeveer 3 zonsmassa terwijl de begeleider een massa van 13,2 zonsmassa heeft. De primaire ster heeft een straal van 15,2 keer die van de Zon en de begeleider is 6 keer zo groot als de Zon. Beide sterren zijn uitzonderlijk heet en lichtsterk. Bèta Lyrae Aa1 heeft een lichtsterkte van 6500 keer die van de Zon en een oppervlaktetemperatuur van 13.300 Kelvin. Bèta Lyrae Aa2 heeft een lichtsterkte van 26.300 keer die van de Zon en een oppervlaktetemperatuur van ongeveer 30.000 Kelvin.
De twee sterren draaien met een periode van slechts 12,94 dagen om een gemeenschappelijk zwaartepunt heen en ze doend at op een aftand van 0,87 milliboogseconden van elkaar. De massaoverdracht in het systeem heeft geleid tot een toename van de omlooptijd van het systeem met 19 seconden per jaar. De sterren staan zo dicht bij elkaar dat hun vromen door onderlinge interactie worden vervormd tot ellipsoïden.
De helderheid van Bèta Lyrae varieert van magnitude 3,25 tot 4,36 met een periode die overeenkomt met de omlooptijd van het systeem, 12, 94 dagen. Het vlak van de baan van het systeem is bijna uitgelijnd met de zichtlijn vanaf onze planeet en, terwijl de sterren ronddraaien verduisteren ze elkaar regelmatig waardoor de helderheid van het systeem varieert.
De primaire verduisteringen treden op wanneer de helderdere primaire component wordt verduisterd door de zwakkere secundaire component (die wordt omgeven door een accretieschijf). In tegenstelling tot Algol-type variabelen, vertoont Bèta Lyrae prominente secundaire verduisteringen, wanneer de helderdere, minder massieve ster voor de begeleidende ster passeert. Op zijn helderst is Sheliak ongeveer net zo helder als de naburige Sulafat – gamma Lyrae. Op zijn zwakst is het de zwakste van de sterren die het parallellogram van de Lier vormen.
Het Bèta Lyrae-systeem vertoont ook onregelmatige kleinere amplitudevariaties waarvan wordt aangenomen dat ze worden veroorzaakt door veranderingen i de accretieschijf.
De variabiliteit van Bèta Lyrae werd in 1784 ontdekt door de Engelse amateurastronoom John Goodricke, die eerder het mechanisme voor de variabiliteit van Algol in het sterrenbeeld Perseus had verklaard.
Bèta Lyrae variabelen
Het Bèta Lyrae-systeem dient als prototype voor een klasse van veranderlijke sterren die bekend staan als de Bèta Lyrae-variabelen. De sterren in deze klasse omvatten o.a. Tau Canis Majoris, Delta Pictoris, Mu1 Scorpii – Xamidimura en Pi Scorpii – Fang.
Net als Bèta Lyrae zijn deze sterren zeer dicht bij elkaar gelegen dubbelstersystemen die elkaars licht periodiek blokkeren terwijl ze om elkaar heen draaien. De lichtcurven van deze systemen veranderen voortdurend en het is bijna onmogelijk om precies te bepalen wanneer de eclipsen beginnen en eindigen. De eclipsen vinden zeer geleidelijk plaats omdat de massaoverdracht in de systemen zo groot is dat beide componenten in een gemeenschappelijke atmosfeer worden omgeven. Ter vergelijking: eclipserende dubbelstersystemen van het Algol-type nemen met één of twee minima in helderheid in helderheid af, maar hun licht is voor het grootste deel vrijwel constant.
Een mogelijke derde metgezel werd in 2006 gevonden. De ster, aangeduid als Bèta Lyrae Ab, is 0,54 boogseconden van het hoofdpaar gescheiden. Er wordt aangenomen dat het een hete blauwe hoofdreeksster is van spectraalklasse B2-B5 V.
Verschillende catalogi vermelden vijf andere sterren onder de aanduiding Bèta Lyrae – Bèta Lyrae B, C, D, E en F – maar alleen Bèta Lyrae B en F worden verondersteld fysiek geassocieerd te zijn met Bèta Lyrae A. Bèta Lyrae B is een hoofdreeksster van spectraalklasse B7 V en Bèta Lyrae F heeft de stellaire classificatie G5/ de twee sterren schijnen respectievelijk met een helderheid van magnitude 7,8 en 10,10.
Andere componenten hebben de classificaties B2 (Bèta Lyrae C, K3V (D) en G5 €. De Catalog of Double & Multiple Stars (CCDM) vermeldt visuele helderheden van magnitudes 8,6, 13,0, 14,3, 9,9 en 9,9 voor de componenten B,C,D,E en F.
Bèta Lyrae B is 45,7 boogseconden gescheiden van Bèta Lyrae A en is in een verrekijker gemakkelijk te zien. De ster heeft een lichtsterkte van 80 keer de Zon. Bèta Lyrae F ligt op een hoekafstand van 86 boogseconden. De componenten C,D en E zijn respectievelijk 47, 64 en 67 boogseconden van de primaire component gescheiden.
Wetenswaardigheden
Bèta Lyrae is een van de zes sterren in de Lier die het herkenbare liervormige patroon van het sterrenbeeld vormen. De andere vijf sterren zijn Wega – Alpha Lyrae, Sulafat – Gamma Lyrae, Epsilon Lyrae, Delta Lyrae en Zeta Lyrae. Het asterisme vertegenwoordigt de lier van Orpheus, de legendarische Griekse dichter en muzikant die probeerde zijn vrouw Eurydice terug te halen uit de Hades en later een trist einde vond door toedoen van de Bacchanten.
in 23019 werd in een onderzoek naar de astrometrische en fotometrische gegevens van sterren rond Bèta Lyrae, verkregen door de Hipparcos-satelliet en de Gaia-ruimtetelescoop, een cluster van ongeveer 100 sterren gevonden die zich rond Bèta Lyrae bevonden. Met als doel om sterren in dit deel van de hemel te ontdekken die fysiek geassocieerd waren met het eclipserende dubbelstersysteem, ontdekten de onderzoekers een goed gedefinieerde sterrenhoop van hoofdreekssterren op vergelijkbare afstanden en met vergelijkbare eigenbewegingen. De sterrenhoop werd Gaia 8 genoemd. De geschatte leeftijd van de lidsterren ligt tussen de 30 en 100 miljoen jaar.
Naamgeving
De naam “Sheliak” komt van het Arabische Al Shilyāk, wat “schildpad” betekent. Dit was een van de Arabische namen voor het sterrenbeeld Lyra. De naam werd ook gespeld als Shelyak en Shiliak. Lyra’s associatie met de schildpad gaat terug tot de Grieken. In de Griekse mythologie vond Hermes het schild van een schildpad aan de oever van de Nijl en ontdekte dat hij muziek kon maken door op de pezen te slaan. Met behulp van het schild van de schildpad creëerde hij een lier met drie snaren en gaf deze aan Orpheus, een beroemde muzikant. Na Orpheus’ overlijden plaatste Zeus de lier aan de hemel als het sterrenbeeld Lyra.
De naam Sheliak werd op 21 augustus 2016 door de Working Group on Starnames van de International Astronomische Unie goedgekeurd. De naam is formeel alleen van toepassing op Bèta LyraeAa1.
De Chinezen kenden Bèta Lyrae als 漸台二 (Jiāntāièr), de Tweede Ster van Clepsydra Terras samen met Gamma Lyrae – Sulafat, Delta2 Lyrae en Iota Lyrae. Het asterisme representeert water voor een oude waterklok (clepsydra). Het asterisme maakt deel uit van het Os-Huis, een van de noordelijke huizen van de Zwarte Schildpad.
Locatie
Omdat de ster zich aan de basis van het parallellogram bevindt dat de hemelse lier omlijnt is Bèta Lyrae gemakkelijk te vinden. het sterrenbeeld Lier kan worden gevonden met behulp van de Zomerdriehoek, een groot en helder asterisme dat de zomerhemel domineert op het noordelijk halfrond. De Zomerdriehoek wordt gevormd door Wega, de helderste ster in Lier, met Altaïr in de Arend en Deneb in de Zwaan. Deneb is herkenbaar als de ster die de top van het Noorderkruis markeert, terwijl Altaïr gemakkelijker kan worden geïdentificeerd als de ster geflankeerd door twee andere relatief heldere sterren, Tarazed en Alshain. Wega markeert de top van de hemelse Lier en Sheliak is de westelijke (rechter) van de twee sterren aan de basis van het asterisme, de linker ster is Gamma Lyrae – Sulafat.
Sheliak en Sulafat kunnen worden gebruikt om Messier 57 – de Ringnevel – te vinden, een van de helderste en best bekende planetaire nevels aan de hemel. De nevel bevindt zich ongeveer halverwege de twee sterren. Met een schijnbare grootte van 230 boogseconden en een schijnbare helderheid van magnitude 8,8 is de Ringnevel zichtbaar in kleine telescopen. Messier 57 is ongeveer 2567 lichtjaar van de Aarde verwijderd.
Door de denkbeeldige lijn van Sheliak naar Sulafat oostwaarts te verlengen, kom je bij Messier 56, een heldere bolvormige sterrenhoop die halverwege Sulafat naar Albireo aan de voet van het Noorderkuis in de Zwaan. De sterrenhoop heeft een schijnbare helderheid van magnitude 8,3 en de helderste sterren zijn gemakkelijk te onderscheiden in kleine telescopen. Messier 56 is ongeveer 32.900 lichtjaar van de Aarde verwijderd.
Sterrenbeeld
Sheliak bevindt zich in het sterrenbeeld Lier – Lyra. Dit is een van de kleinere sterrenbeelden en strekt zich uit over een oppervlakte van 286 vierkante graden aan de noordelijke sterrenhemel. Het vertegenwoordigt de lier van Orpheus in de Griekse mythologie en het is een van de 48 klassieke Griekse sterrenbeelden die in de 2de eeuw na Christus door Claudius Ptolemeus in de Almagest werden beschreven. Lier ligt tussen de grotere sterrenbeelden Zwaan – Cygnus en Hercules in.
Hoewel het een klein sterrenbeeld is bevat de Lier verschillende bekende sterren en deepsky-objecten. Het is de thuisbasis van Wega, de 5de helderste ster aan de hemel, het meervoudige stersysteem Epsilon Lyrae, RR Lyrae, een prototype voor een klasse van pulserende veranderlijke sterren, en de veranderlijke heldere rode reus Delta2 Lyrae.
Naast de Ringnevel – Messier 57 en de bolhoop Messier 56 zijn het onregelmatige sterrenstelsel NGC 6745, de balkspiraal IC 1296, de open sterrenhoop NGC 6791 en de planetaire nevel Abell 46 de moeite waard om met een telescoop op te zoeken.
De beste tijd van het jaar om de sterren en deepsky-objecten in Lyra – Lier te bekijken is tijdens de maand augustus wanneer het sterrenbeeld voor noordelijke waarnemers ’s avonds hoog boven je hoofd staat. Het hele sterrenbeeld is zichtbaar vanaf locaties ten noorden van de -40ste breedtegraad.
De 10 helderste sterren in de Lier zijn Wega (Alpha Lyrae, mag. 0,026), Sulafat (Gamma Lyrae, mag. 3,26), Sheliak (Beta Lyrae A, mag. 3,52), R Lyrae (mag. 4,00), Delta2 Lyrae (mag. 4,22), Kappa Lyrae (mag. 4,35), Zeta1 Lyrae (mag. 4,34), Theta Lyrae (mag. 4,35), Aladfar (Eta Lyrae, mag. 4,40), en Epsilon2 Lyrae A (mag. 4,59).
Bèta Lyrae – Sheliak
| Spectraalklasse | B6-8II + B |
| Variable type | Bèta Lyrae |
| Schijnbare helderheid (magnitude) | 3,52 (3,25 – 4,36) |
| Sterrenbeeld | Lyr – Lyrae |
| Namen en aanduidingen | Sheliak Bèta Lyrae |
Bèta Lyrae A
| Absolute helderheid (magnitude) | -3,82 |
| Afstand (lichtjaar – parsec) | 960 – 290 |
| Radiale snelheid (km/s) | 2,20 |
| Namen en aanduidingen | Bèta Lyrae A 10 Lyrae HD 174638 |
Bèta Lyrae Aa1
| Massa (zon=1) | 2,97 |
| Lichtsterkte (zon=1) | 6500 |
| Straal (zon=1) | 15,2 |
| Temperatuur (Kelvin) | 13.300 |
| Leeftijd (miljoen jaar) | 23 |
Bèta Lyrae Aa2
| Massa (zon=1) | 13,2 |
| Straal (zon=1) | 6,0 |
| Temperatuur (Kelvin) | 30.000 |
| Lichtsterkte (zon=1) | 26.300 |
Bèta Lyrae B
| Spectraalklasse | B7 V |
| Schijnbare helderheid (magnitude) | 7,19 |
| Afstand (lichtjaar – parsec) | 1080 – 333 |
| Radiale snelheid (km/s) | -14 |
| Namen en aanduidingen | Bèta Lyrae B HD 174664 |
Bèta Lyrae C
| Spectraalklasse | B2 of B2p |
| Schijnbare helderheid (magnitude) | 13,07 |
| Massa (zon=1) | 13,16 |
| Lixchtsterkte (zon=1) | 26.300 |
| Straal (zon=1) | 6,0 |
| Temperatuur (Kelvin) | 30.000 |
| Namen en aanduidingen | Bèta Lyrae C HD 174639 |
Bèta Lyrae D
| Spectraalklasse | K3V |
| Schijnbare helderheid (magnitude) | 14,96 |
| Namen en aanduidingen | Gaia DR2 2090688104292041600 |
Bèta Lyrae E
| Spectraalklasse | G5 |
| Schijnbare helderheid (magnitude) | 9,77 |
| Radiale snelheid (km/s) | 1,4 |
| Namen en aanduidingen | BD+33 3222 |
Beta Lyrae F
| Spectraalklasse | G5 |
| Schijnbare helderheid (magnitude) | 10,10 |
| Radiale snelheid (km/s) | -16,83 |
| Namen en aanduidingen | BD+33 3225 |
Eerste publicatie: 30 augustus 2025
Bron: Wikipedia & anderen
