Denebola – Beta Leonis
Maak kennis met Denebola, de ster in de staart van Leo- de leeuw. Deze jonge ster roteert snel, maar verschilt verder niet zoveel van onze zon.
Bèta Leonis is een witte hoofdreeksster op een afstand van 35,9 lichtjaar in de richting van het sterrenbeeld Leo – Leeuw. De ster heeft een visuele helderheid van magnitude 2,11 en is daarmee de op een na helderste ster in de Leeuw. Denebola markeert de staart van de Leeuw.
Type ster
Bèta Leonis is een ster van spectraalklasse A3Va. Dit duidt op een waterstof fuserende dwerg die een witte kleur heeft. De aanduiding Va is een indicatie voor een sterk lichtsterke ster voor een hoofdreeksster. De leeftijd van de ster wordt geschat op 100 tot 300 miljoen jaar.
Bèta Leonis heeft een massa van 1,78 zonsmassa en een straal van 1,73 keer die van de Zon. Met een oppervlaktetemperatuur van 8500 Kelvin bedraagt de lichtsterkte 15 keer die van de Zon. De ster draait met een geprojecteerde rotatiesnelheid van 129 km/s erg snel om zijn as. Vanwege die hoge snelheid is de ster aan de polen afgeplat en groter aan de evenaar. Denebola heeft de vorm van een afgeplatte bol.
Denebola is een verdacht variabele ster van het Delta Scuti-type. Delta Scuti-variabelen zijn jonge pulserende sterren die Kleine helderheidsvariaties vertonen (minder dan 1 magnitude) over een periode van 30 minuten tot 7 uur als gevolg van radiale en niet-radiale pulsaties. Denebola vertoont ongeveer 10 keer per dag helderheidsfluctuaties van 0,025 magnitude.
Wetenswaardigheden
Denebola en de helderdere Regulus behoren tot de 58 sterren die zijn geselecteerd voor navigatie. Het zijn twee van de 16 navigatiesterren die zich in het equatoriale gebied van het oostelijk halfrond bevinden. Navigatiesterren hebben een speciale status op het gebied van de hemelnavigatie omdat ze uitzonderlijk helder en gemakkelijk te identificeren zijn. Andere navigatiesterren in dit gebied van de hemel zijn de heldere Sirius in het sterrenbeeld Grote Hond, Aldebaran in Stier, Procyon in Kleine Hond, Alphard in Waterslang, Pollux in Tweelingen, Alpheratz in Andromeda, Diphda in Walvis en Betelgeuze en Rigel in Orion.
Denebola markeert een van de hoekpunten van de Grote Diamant. Ook bekend als de Diamant van Maagd is het asterisme een opvallend kenmerk aan de lentehemel. Het wordt verder gevormd door de heldere Arcturus in het sterrenbeeld Ossenhoeder, Spica in Maagd en Cor Caroli in Jachthonden.
Samen met Arcturus en Spica wordt Denebola soms ook beschouwd als onderdeel van de Lentedriehoek in plaats van Regulus. Terwijl Regulus helderder is, vormt Denebola een meer gelijkzijdige driehoek met de heldere sterren van Boötes en Virgo.
De variabiliteit van Denebola werd in 1970 voor het eerst gerapporteerd door de astronoom Frolov die de ster opnam in de lijst van vermoedelijke Delta Scuti-variabelen. In 1981 werden helderheidsvariaties van 0,025 magnitudes over een periode van 0,05 dagen gerapporteerd. Een onderzoek dat in 1998 werd gepubliceerd meldde een korte radiale periode van 0,108 dagen.
Denebola vertoont een overmaat aan emissies in het infrarood. Waarnemingen met de Infrarood Astronomische Satelliet (IRAS) in de jaren ’80 schreven deze toe aan interstellair stof. De ster is omgeven door een isothermische stoflaag met een temperatuur van ongeveer 10 Kelvin en een straal van 39 Astronomische Eenheden vanaf de ster. De straal van de puinschijf werd opgelost in beelden die werden verkregen met de Herschel Space Telescope en die in 2010 werden vrijgegeven. Zulke schijven bevatten populaties van botsende planetesimalen die het stof leveren en de gaststerren tot kandidaat locaties voor exoplaneten maken. Er is nog steeds geen direct bewijs van planeten die om Denebola draaien maar hun bestaan is ook niet uitgesloten.
Denebola is vermoedelijk een lid van de Argus Associatie, een stellaire associatie die ook de open sterrenhoop IC 2391 (de Omicron Velorum sterrenhoop) en de sterren Alpha Pictoris, Gomeisa – Bèta Canis Minoris en Epsilon Pavonis omvat. Deze sterren worden niet door zwaartekracht aan elkaar gebonden, maar ze bewegen zich wel op dezelfde manier door de ruimte. Dit geeft aan dat ze in dezelfde kraamkamer zijn ontstaan en ooit deel uitmaakten van een open sterrenhoop.
Denebola is een van de vele heldere sterren met namen die verwijzen naar de staarten van de dieren die de sterrenbeelden vertegenwoordigen. Andere “staart”-sterren zijn Deneb – Alpha Cygni, die de staart van de Zwaan markeert, Deneb Algedi Delta Capricorni, de staart van de geit en Aldhanab – Gamma Gruis die oorspronkelijk de staart van de Zuidervis – Piscis Austrinus markeerde maar nu het oog van de Kraanvogel – Grus vertegenwoordigt.
Daarnaast stond Diphda – Bèta Ceti traditioneel bekend als Deneb Kaitos, de staart van het zeemonster, terwijl Iota Ceti Deneb Kaitos Shemali werd genoemd, de noordelijke staart van het zeemonster, en Eta Ceti Deneb Algenubi, de zuidelijke staart van het zeemonster.
Zavijava – Bèta Virginis, een hoofdreeksster van magnitude 3,5 in het sterrenbeeld Maagd – Virgo, is een van de naaste buren van Denebola. De sterren staan slechts 8 lichtjaar uit elkaar. De dichtstbijzijnde ster tot Denebola is Ross 119, een rode dwerg die slechts 3,6 lichtjaar van Denebola is verwijderd. Ter vergelijking: de afstand van de Zon naar het dichtstbijzijnde sterrenstelsel, Alpha Centauri, bedraagt 4,37 lichtjaar.
Naamgeving
De naam Denebola stamt af van de Arabische naam Deneb Elased, afgeleid van ðanab al-asad, wat “staart van de leeuw” betekent. De naam verwijst naar de positie van de ster in het sterrenbeeld. Variaties op de naam zijn o.a. Denebalezeth, Denebaleced, Dhanbol-asadi, Nebolellesed en Deneb Aleet.
Op 30 juni 2016 werd de naam Denebola officieel toegekend door de Working Groep on Star Names van de Internationale Astronomische Unie.
De Grieken kenden de ster als Alkaia, wat “kaaskruid” betekent. In de Alfonsijnse Tabellen werd de ster vermeld als Denebalezeth en als Dafira, waarbij de laatste de haarpluk aan het einde van de staart van de leeuw aanduidde. In de Perzische astronomie stond Denebola bekend als Avdem, wat “degene in de staart” betekent. De 15de-eeuwse Timuridische astronoom Ulugh Beg noemde de ster Al Sarfah, wat “de veranderaar” betekent. De naam verwijst naar de verandering in het weer die door de ster werd aangekondigd. Zoals de 11de-eeuwse Perzische geleerde Al-Biruni uitlegde: “De hitte keert zich af wanneer hij opkomt en de kou keert zich af wanneer hij verdwijnt.”
De Chinese naam voor Denebola is 五帝座一 (Wǔdìzuò-yī), de eerste Ster van de Tronen van de Vijf Keizers. Het Chinese asterisme genaamd Tronen van de Vijf Keizers wordt gevormd door Denebola samen met de sterren HIP 57646, HIO 57320, 95 Leonis en HIP 57779. Het asterisme is onderdeel van de Opperste Paleis-omheining.
In de Hindoe-astronomie wordt de ster geassocieerd met een nakshatra (Maanhuis) genaamd Uttara Phalhuni.
Locatie
Denebola maakt deel uit van de Grote Diamant en bevindt zich in de buurt van de opvallende Sikkel van Leeuw. De ster is daardoor relatief eenvoudig te vinden. Zowel de Grote Diamant als de Sikkel kunnen worden gevonden met behulp van de heldere sterren van de Grote Beer. Een lijn die zich uitstrekt van Megrez door Phecda, de binnenste sterren van de kom van de Beer, wijst naar Regulus, de ster die aan de basis van de Sikkel zit en het hart van de hemelse Leeuw markeert.
Denebola bevindt zich in het oostelijke deel van Leo en markeert daar zijn staart. De ster vormt een driehoek met zijn buren Zosma – Delta Leonis en Chartan – Theta Leonis.
De sterren van de Grote Diamant zijn net zo gemakkelijk te identificeren. Cor Caroli ligt direct onder Alkaid, de meest linkse ster van de steel van de Grote Beer, die het puntje van de staart van de Grote Beer markeert. Arcturus en Spica worden gevonden door de boog van de steel van de Beer te volgen. Arcturus is de eerste helderste ster die langs deze gebogen lijn en Spica is de tweede.
Denebola is bekend bij amateurastronomen omdat de ster gebruikt wordt om de Virgo Cluster te vinden, een cluster van sterrenstelsels die veel heldere leden bevat die zijn gecatalogiseerd door Charles Messier. Het centrum van de cluster ligt halverwege Denebola en de zwakkere gele reus Vindemiatrix – Epsilon Virginis in Virgo. De helderste leden van de cluster zijn de elliptische sterrenstelsels Messier 49, Messier 87 – Virgo A, Messier 60 en Messier 89, de balkspiraal Messier 61, de spiraal Messier 90 en het grootste spiraalstelsel Messier 100.
Er zijn ook verschillende heldere Messier-objecten te vinden in het gebied van de hemel tussen Denebola en de helderdere Regulus. Het Leo Triplet van sterrenstelsels, bestaande uit de spiraalstelsels Messier 66, Messier 65 en NGC 3628, lijkt dichter bij Denebola te liggen, terwijl de Messier96-groep, gecentreerd rond het spiraalstelsel Messier 96 en inclusief het spiraalstelsel Messier 95 en het elliptische Messier 105, dichter bij Regulus ligt.
Sterrenbeeld
Denebola bevindt zich in het sterrenbeeld Leo – Leeuw. Leeuw is in grootte het 12de sterrenbeeld aan de sterrenhemel en beslaat een oppervlakte van 947 vierkante graden. Net als andere sterrenbeelden van de dierenriem werd het voor het eerst vermeld in de 2de eeuw na Christus door de Grieks-Romeinse astronoom Claudius Ptolemeus. Het maakt deel uit van de 48 klassieke sterrenbeelden. Het is gemakkelijk herkenbaar aan het sikkel-asterisme dat de manen van de hemelse leeuw omlijnt. Deze leeuw vertegenwoordigt de Nemeaanse leeuw die zijn einde vond door toedoen van Heracles – Hercules als onderdeel van de Twaalf Opdrachten van de held.
In Leo bevinden zich veel heldere deepsky objecten. Naast de Leo Triplet en de M96 Groep zijn dit o.a. de spiraalstelsels NGC 2903, NGC 3626, NGC 3370, NGC 3190 en NGC 3607, de Leo Cluster van sterrenstelsels waarvan het helderste lid het elliptische stelsel NGC 3842 is en de interacterende stelsels NGC 3226 en NGC 3227 die ook bekend zijn als Arp 94.
De Leeuw bevat ook Wolf 359, een van de meest nabije sterren tot de Zon, Icarus, een van de verste bekende sterren, de koolstofster CW Leonis, de helderste ster in de infrarode band, de veranderlijke rode reus R Leonis en de Ster van Caffau, een van de oudste bekende sterren in ons sterrenstelsel met een geschatte leeftijd van 13 miljard jaar.
De beste tijd van het jaar om de sterren en deepsky objecten in de Leeuw te bekijken is de maand april als het sterrenbeeld ’s avonds hoger boven de horizon klimt.
De 10 helderste sterren in de Leeuw zijn Regulus (Alpha Leo, mag. 1,40), Algieba (Gamma Leo, mag. 2,08), Denebola (Bèta Leo, mag. 2,11), Zosma (Delta Leo, mag. 2,56), Epsilon Leonis (mag. 2,98), Chertan (Theta Leo, mag. 3,32), Adhafera (Zeta Leo, mag. 3,33), Eta Leonis (mag. 3,49), Subra (Omicron Leo, mag. 3,52) en Rho Leonis (mag. 3,9).
Bèta Leonis – Denebola
| Spectraalklasse | A3Va |
| Variable type | Delta Scuti (vermoedelijk) |
| Schijnbar ehelderheid (magnitude) | 2,11 |
| Absolute helderheid (magnitude) | 1,93 |
| Afstand (lichtjaar – parsec) | 35,9 – 11,00 |
| Radiale snelheid (km/s) | -0,2 |
| Massa (zon=1) | 1,78 |
| Lichtsterkte (zon=1) | 15 |
| Straal (zon=1) | 1,73 |
| Temperatuur (Kelvin) | 8500 |
| Leeftijd (miljoen jaar) | 100 – 380 |
| Rotatiesnelheid (km/s) | 128 |
| Sterrenbeeld | Leo – Leeuw |
| Namen en aanduidingen | Denebola Bèta Leonis 94 Leonis HD 102647 |
Eerste publicatie: 24 mei 2023
Volledige revisie: 24 april 2025
Bron: Sky & Telescope\EarthSky\Wikipedia & anderen
