Eltanin en Rastaban- de ogen van de Draak
Onze menselijke ogen en hersenen onderscheiden gemakkelijk sterrenparen een de nachtelijke hemel. Vooral als de twee sterren relatief helder zijn. Op zomernachten op het noordelijk halfrond tuurt een beroemd paar sterren vanuit de noordelijke hemel op ons neer. De twee sterren heten Eltanin en Rastaban. Ze vertegenwoordigen de vurige ogen van het sterrenbeeld Draak – Draco.
Net zoals andere bekende sterrenparen aan onze nachtelijke hemel zijn Eltanin en Rastaban erg opvallend. Op die manier zijn ze vergelijkbaar met Castor en Pollux in het sterrenbeeld Tweelingen – Gemini en Kochab en Perkad, de twee bewakers van de Poolster.
Elk van deze sterrenparen is gemakkelijk te herkennen. Toch zijn geen van de hier genoemde paren echte partners in de ruimte. De sterren bevinden zich op verschillende afstanden in de ruimte en liggen alleen langs onze gezichtslijn dichtbij elkaar.
Hoe Rastaban en Eltanin te vinden
Als je eenmaal bekend bent met het schitterende sterrenpatroon van de Zomerdriehoek – een groot asterisme bestaande uit drie heldere sterren in drie verschillende sterrenbeelden – is het gemakkelijk om de ogen van de draak te vinden.
Trek een denkbeeldige lijn van de ster Altaïr door de ster Wega om de nabijgelegen Eltanin en Rastaban te lokaliseren.
Gezien vanaf onze breedtegraad bevinden de ogen van de Draak zich in de lente in het noordoosten, in de zomer bijna recht boven je hoofd en aan het einde van de herfst en begin van de winter in het noordwesten.
Wetenschap en geschiedenis van de ogen van de Draak
Astronomen hebben bepaald dat Eltanin ongeveer 154 lichtjaar van ons is verwijderd en Rastaban zich op een afstand van ongeveer 362 lichtjaar bevindt.
Vanaf de Aarde gezien lijkt Eltanin de helderste van de twee te zijn maar dat komt omdat de ster zich veel dichterbij bevindt dan Rastaban. Als de sterren zich op dezelfde afstand van de Aarde zouden bevinden dan zou Rastaban een factor zes helderder zijn dan Eltanin en zouden we ze waarschijnlijk niet meer beschouwen als de ogen van de Draak. Waar ze zich nu bevinden heeft Eltanin een visuele helderheid van magnitude 2,23 en Rastaban van 2,79. Probeer of je zelf het verschil in helderheid tussen de twee sterren kan waarnemen.
Eltanin spelt een belangrijke rol in de geschiedenis van de astronomie. In een poging om stellaire parallax ter vinden, de jaarlijkse verschuiving in de stand van de sterren veroorzaakt door de veranderende positie van de baan van de Aarde (waarvan we de stellaire afstand krijgen) ontdekte James Bradley in 1728 een aberratie van sterlicht die wordt veroorzaakt door de snelheid van de bewegende Aarde ten opzichte van de snelheid van het licht dat van de ster komt.
De ontdekking bewees voor eens en altijd dat Copernicus gelijk had en dat de Aarde echt rond de centrale Zon beweegt.
Jaarlijks heeft de Draconiden meteorenzwerm op 9 oktober zijn maximum. De meteoren lijken allemaal uit dit gebied te komen maar de sterren hebben er helemaal niks mee te maken.
Identiteitsproblemen in de Draak
Normaal gesproken, op enkele uitzonderingen na, wordt de helderste ster in een sterrenbeeld aangeduid met de Griekse letter “Alpha”, gevolgd door de generatieve naam van het sterrenbeeld. De op een na helderste ster wordt “Bèta” genoemd, de op twee na helderste heet dan “Gamma”, etc. In de Draak gaat dat echter anders. Eltanin is de Gamma-ster in zijn sterrenbeeld Draak maar toch is het de helderste ster in het sterrenbeeld. Eltanin overtreft in helderheid Rastaban (Bèta Draconis) en ook Thuban (Alpha Draconis). Waarom heeft Thuban de aanduiding Alpha gekregen? Dat is omdat Thuban een voormalige poolster is.
Dat heeft een beetje weg van identiteitsdiefstal
De Draak kent enkele identiteitsproblemen. De Alpha-ster (Thuban) is in helderheid de negende ster, de Bèta-ster (Rastaban) is de tweede heldere ster en de Gamma-ster (Eltanin) is de helderste ster.
Honderden jarenlang werd Eltanin Rastaben genoemd en dat moet niet verward worden met Rastaban die altijd Rastaban heeft geheten. Rastaban stamt af van het Arabische woord dat kop van de draak/slang betekent. Hier is misschien die identiteitscrisis begonnen want is het sterrenbeeld nu een draak of een slang? In 1603, toen Johann Bayer de Griekse letters aan elk van de sterren in de Draak toekende noemde hij Eltanin als Rastaben.
In 2016 trok de Working Group on Star Names van de Internationale Astronomische Unie dit weer recht en kende de namen toe zoals we ze nu gebruiken.
Nog drie dingen over Eltanin
Jean Meeus noemde Eltanin in zijn Mathematical Astronomy Morsels V de “Koningin van de Polen”. Die titel heeft de ster te danken aan het feit dat Eltanin in het jaar 92.000 onze noordelijke poolster is en in het jaar 2.083.470 onze zuidelijke poolster.
Eltanin is momenteel 154 lichtjaar van de Aarde verwijderd maar de ster komt onze kant uit. Niet dat de ster ons zal raken want de kleinste afstand zal altijd nog ongeveer 28 lichtjaar bedragen. Maar over 1.330.000 jaar zal Eltanin de helderste ster aan onze sterrenhemel zijn en nog eens 220.000 jaar later zal de ster zijn maximale visuele helderheid van magnitude -1,39 bereiken. Gedurende 770.000 jaar zal Eltanin dan de helderste ster aan de nachtelijke sterrenhemel zijn. Tegen die tijd zal de ster mogelijk zijn veranderd in Polaris maar daar zal de Working Group on Star Names van de IAU tegen die tijd ongetwijfeld iets over hebben te zeggen.
Een zenit ster als gids
Eltanin is een zogenaamde zenit ster. Wat dat is? De naam wordt voor verschillende dingen gebruikt. Zenit Star is een merk polshorloge maar het is ook de naam van een populair model telescoop. Ook was het een militair systeem dat in de jaren ’80 werd ontworpen.
Maar de zenit ster die hier wordt bedoeld is een ster die eenmaal per dag recht boven je hoofd passeert. Als de declinatie van de ster overeenkomt met je breedtegraad op Aarde dan zal de ster recht boven je hoofd passeren. Eltanin heeft een declinatie van + 51,5° en beweegt dus voor bewoners van die breedtegraad recht door het zenit en is dus voor hen de zenit ster. Eltanin is dat o.a. voor de beroemde Greenwich sterrenwacht in Londen. Vanuit deze sterrenwacht wordt de tijd en de hoofdmeridiaan bepaald. Als de telescoop recht naar boven wijst dan zal die iedere dag Eltanin zien passeren.
Nu staat Eltanin voor de Greenwich sterrenwacht niet exact in het zenit. Het scheelt 1/600ste graad. Met de precessie zal dat in de loop van de tijd langzaam gaan toenemen maar de sterrenwacht zullen ze er vermoedelijk niet voor gaan verplaatsen.
Samengevat: Eltanin en Rastaban zijn de vurige ogen van het sterrenbeeld Draco – de Draak en voor de Greenwich sterrenwacht in Londen is Eltanin ook nog eens de zenit ster.
Eerste publicatie: 30 juni 2023
Bron: Earthsky