Aldebaran – Alpha Tauri
Aldebaran – Alpha Tauri is een oranje reus in het sterrenbeeld Taurus – Stier. De ster markeert het oog van de hemelse Stier. Aldebaran heeft een schijnbare helderheid van magnitude 0,75 tot 0,95 en het is daarmee de helderste ster in het sterrenbeeld en de 14de helderste ster aan de sterrenhemel. De ster is iets zwakker dan Altaïr in de Arend en Acrux in het Zuiderkruis meer is helderder dan Antares, Spica en Pollux in respectievelijk Schorpioen, Maagd en Tweelingen. Aldebaran is 65,3 lichtjaar van de Aarde verwijderd en bevindt zich in dezelfde gezichtslijn als de open sterrenhoop de Hyaden. Aldebaran heeft een planeet, Aldebaran b, waarvan het bestaan in 2015 werd bevestigd.
Stertype
Aldebaran heeft een spectrale classificatie van K5+ III. De ster heeft de waterstofvoorraad in zijn kern verbruikt en naarmate de ster zich van de hoofdreeks afwendde werd hij groter en groter. De ster bevindt zich nu op de Rode Reuzentak (RGB = Red Giant Branch) en in die fase verbrandt de ster waterstof in zijn omhullende schillen.
Aldebaran heeft een massa van 1,16 zonsmassa en een straal van 44,13 keer die van de Zon. Met een oppervlaktetemperatuur van 3900 Kelvin bedraagt de lichtsterkte 439 keer die van de Zon. Een groot deel van zijn energie straalt de ster op infrarode golflengtes uit die wij met het blote oog niet kunnen zien. Aldebaran draait langzaam om zijn as. Met een snelheid van 3,5 km/s duurt het 520 dagen voor een aswenteling. De leeftijd van Aldebaran wordt geschat op 6,4 miljard jaar.
Door middel van zijn sterwinden verliest Aldebaran materie: 1 keer de massa van de Aarde per 300.000 jaar.
Aldebaran is geclassificeerd als een langzame onregelmatig veranderlijke ster. De helderheid varieert, volgens gegevens in de General Catalogue of Variable Stars (GCVS), van magnitude 0,75 tot 0,95. Echter laten moderne waarnemingen een veel kleinere helderheidsamplitude zien. Sommige onderzoeken laten zelfs helemaal geen variatie zien. Volgens waarnemingen van de Hipparchos-satelliet varieert de helderheid van Aldebaran slechts 0,02 magnitude over een periode van ongeveer 18 dagen. Op grond gebaseerde fotometrie vond een amplitude tot 0,03 magnitudes met een mogelijke periode van ongeveer 91 dagen. Bij lange-termijn waarnemingen zijn onregelmatige variaties van minder dan 0,1 magnitude gevonden.
De MOLsfeer van de ster – dat is de moleculaire laag voorbij de chromosfeer – strekt zich uit over een afstand van 2,5 keer de straal van de ster en heeft een temperatuur van 1500 Kelvin. In het spectrum zijn lijnen van water, koolmonoxide en titaniumoxide gedetecteerd. De stellaire wind van Aldebaran breidt zich uit voorbij de MOLsfeer totdat hij de grens met het interstellaire medium bereikt, waar hij vertraagt tot subsonische snelheden. Het vormt een stratosfeer die zich uitstrekt over ongeveer 1000 Astronomische Eenheden van de ster.
Aldebaran heeft verschillende zwakke visuele begeleiders. De eerste werd in 1782 door de Britse astronoom William Herschel gevonden. Het is een ster van magnitude 11 die 117 boogseconden is geschieden van Aldebaran. In 1888 werd de ster door de Amerikaanse astronoom S.W. Burnham bestudeerd en hij ontdekte dat het een nauwe dubbelster was. Burnham vond een andere metgezel, een ster van de 14de magnitude, op een afstand van 31 boogseconden. De door Herschel gevonden metgezel heeft niet dezelfde eigenbeweging als Aldebaran maar de tweede ster heeft bijna dezelfde parallax en eigenbeweging als Aldebaran, wat erop wijst dat de twee sterren fysiek verwant aan elkaar zijn en een breed binair systeem vormen. Omdat de metgezel echter zo dicht bij de heldere Aldebaran staat is het moeilijk ondubbelzinnig te bevestigen dat de twee sterren verwant zijn.
De sterren die in dezelfde gezichtslijn als Aldebaran zijn gevonden zij in volgorde van ontdekking aangeduid als Alpha Tauri B, C, D, E en F. Alpha Tauri B is een rode dwerg van spectraalklasse M2.5 en een schijnbare helderheid van magnitude 13,6. Alpha Tauri C is de helderste van het stel met een visuele helderheid van magnitude 11,3. Alpha Tauri D, E en F hebben schijnbare helderheiden van magnitude 13,7, 12,0 en 13,6. Alpha Tauri C en D zijn door zwaartekracht aan elkaar verbonden en vormen een binair systeem. Ze bevinden zich op een veel grotere afstand van ons dan Aldebaran en ze maken deel uit van de Hyaden. Geen van de vijf begeleiders is bevestigd als een fysieke begeleider van Aldebaran.
Grootte
Aldebaran is 44,13 keer groter dan de Zon. De diameter bedraagt ongeveer 61,4 miljoen kilometer. Hoewel de ster ook groter is dan zijn medeklasse K-reuzen Pollux (8,8 * Zon), Arcturus (25,4 * Zon) en Unukalhai (12 * Zon) kan Aldebaran niet wedijveren met de superreuzen Antares (680 – 690 * Zon), Rigel (79 * Zon) of Betelgeuze (887 * Zon) en hij komt zeker niet eens in de buurt van de rode superreus UT Scuti (1708 * Zon).
Planeet
In 1993 werd de aanwezigheid van een planeet bij Aldebaran voorgesteld maar het duurde tot 2015 alvorens die werd bevestigd.
In 1993 vond een onderzoek naar radiale snelheidsvariaties over lange perioden plaats bij drie K-klasse reuzen – Aldebaran, Arcturus en Pollux – perioden van 643 dagen voor Aldebaran, 233 dagen voor Arcturus en 558 dagen voor Pollux. Deze perioden zijn te lang om het gevolg te zijn van radiale pulsaties en kunnen alleen worden verklaard door oppervlaktekenmerken die gepaard gaan met rotatie, niet-radiale pulsaties of de aanwezigheid van een exoplaneet. Het onderzoek concludeerde echter dat de oorzaak waarschijnlijk inherent was aan de sterren. Op basis van de bevindingen zou een hypothetische planeet die in een baan om Aldebaran draait een massa hebben van minstens 11,4 * Jupiter en in een periode van 643 dagen op een afstand van 2 Astronomische Eenheden om de ster draaien.
In 2015 onderzocht een team de aard van de radiale snelheidsvariaties, analyseerde nauwkeurige metingen over een periode van 30 jaar en vond bewijs voor zowel rotatiemodulatie door de oppervlaktestructuur van sterren als een planeet in een baan met een massa van minstens 6,47 * Jupiter en een orbitale semi-hoofdas van ongeveer 1,46 Astronomische Eenheden.
In 2018 werd in een asteroseismisch onderzoek voor Aldebaran b een massa van minstens 5,8 Jupitermassa vastgesteld, waarbij ook werd geconcludeerd dat, hoewel de planeet nu waarschijnlijk erg heet is – de geschatte temperatuur bedraagt vanwege de nabijheid van de gastheerster 150 Kelvin – de planeet waarschijnlijk een temperatuur had vergelijkbaar met de Aarde voordat Aldebaran zich losmaakte van de hoofdreeks. Mogelijk was deze planeet miljarden jaren geleden bewoonbaar. De planeet draait op een afstand van 1,46 Astronomische Eenheden om de ster.
In 2019 werd het bestaan van de planeet in twijfel getrokken door een analyse van nieuwe radiale snelheidsmetingen verzameld door de Lick sterrenwacht in Californië, die de aanwezigheid van de planeet niet ondersteunden. De studie suggereerde dat twee planeten met tenminste meerdere Jupitermassa’s beter bij de gegevens zouden passen, maar zouden de waargenomen radiale snelheidsgegevens in de ster niet verklaren, en concludeerde dat de variaties waarschijnlijk werden veroorzaakt door een intrinsieke eigenschap van de ster en niet door zwaartekrachtinteractie met een planetaire begeleider.
Wetenswaardigheden
Aldebaran is, samen met Elnath, een van de twee sterren in het sterrenbeeld die op de lijst van 58 navigatiesterren staan.
Aldebaran was ongeveer 200.000 jaar lang, tussen 420.000 en 210.000 voor Christus, de helderste ster aan de hemel. De ster bevond zich toen binnen een straal van 21,5 lichtjaar van de Zon en was op zijn maximum (magnitude -1,54) iets helderder dan Sirius nu is (magnitude -1,46)
Op nabije-infrarode golflengtes is Aldebaran de 4de helderste ster en wordt alleen overtroffen door Betelgeuze, R Doradus en Arcturus.
Aldebaran is een van de heldere sterren waarvan de beweging langs de hemel leidde tot de ontdekking van eigenbeweging. In 1718 bestudeerde de Engelse astronoom en wiskundige Sir Edmond Halley de gegevens van de bedekking door de Maan van de ster die plaats vond op 11 maart 509 voor Christus en die vanuit Griekenland werd geregistreerd. Hij ontdekte dat de ster sindsdien enkele boogminuten naar het noorden was opgeschoven. Halley vergeleek zijn metingen met de gegevens die Ptolemeus verstrekte in zijn Almagest uit de 2de eeuw na Christus en merkte op dat ook Sirius en Arcturus aanzienlijk zijn bewogen, in het besef dat wat voorheen als “vaste” sterren werd beschouwd, toch niet zo vaststond.
In The Perkins Catalog of Revised MK Types for the Cooler Stars uit 1989 wordt Aldebaran gebruikt als de spectrale standaard voor zijn klasse: K5+ III.
De eerste astronoom die het spectrum van Aldebaran bestudeerde was de Engelse astronoom Sir William Huggins. Hij nam in 1864 vanuit zijn privé sterrenwacht in Londen voor het eerst het spectrum van de ster op. Hij kon 9 elementen in de spectraallijnen van Aldebaran identificeren, waaronder ijzer, natrium, calcium en magnesium.
De Amerikaanse astronoom Edward Pickering legde in 1886 50 absorptielijnen in het spectrum van Aldebaran vast. Hij deed dit met behulp van een fotografische plaat bij het Harvard College Observatory. Zijn bevindingen werden in 1890 in de Draper Catalogue of Stellar Spectra gepubliceerd.
Aldebaran is een van de meest bestudeerde sterren aan de hemel. De grote hoeveelheid beschikbare data leidde ertoe dat de ster werd gebruikt om instrumenten aan boord van de Hubble Space Telescope te kalibreren. Aldebaran is ook een van de 33 sterren die als benchmark werden gebruikt om de stellaire parameters te kalibreren van de Gaia ruimtetelescoop van de ESA.
Aldebaran ligt slechts 5,47° ten zuiden van de ecliptica, de schijnbare baan van de Zon langs de hemel, en kan door de Maan worden bedekt. Door een bedekking op 22 september 1978 konden astronomen een redelijke schatting krijgen van de diameter van de ster. Tussen 29 januari 2025 en 3 september 2028 vonden er 49 bedekkingen van de ster plaats, te zien vanaf locaties nabij de evenaar en op het noordelijk halfrond. De Zon komt elk jaar rond 1 juni dicht bij Aldebaran.
Ongeveer 5000 jaar geleden bevond Aldebaran zich dichtbij de lente-equinox, het moment waarop de Zon de hemelevenaar passeert, wat het begin van de lente op het noordelijk halfrond markeert. Als gevolg van de precessie van de aardas heeft de ster zich sindsdien van het lentepunt verwijderd.
De Duitse astrofysicus Hermann Carl Vogel en zijn assistent Julius Scheiner van het Astrophysical Observatory in Potsdam berekenden eind 19de eeuw voor het eerst de recessiesnelheid van Aldebaran op 48 km/s.
In 921 gebruikte de Amerikaanse astronoom Francis Pease en 6 meter interferometer en de 100 inch Hooker refractor van de Mount Wilson sterrenwacht in Californië om de hoekdiameters van Aldebaran, Arcturus en andere sterren te meten, maar hij kon de ster niet oplossen.
De hoekdiameter van Aldebaran is sindsdien vele malen gemeten. De meest recente waarde is 20,58 milliboogseconden en stamt uit de Gaia-benchmarkkalibratie van 2015.
Aldebaran is de helderste van alle sterren in sterrenbeelden van de dierenriem. Hij is nipt helderder dan Antares in de Schorpioen en is ook helderder dan de eerste magnitudesterren Spica in Maagd – Virgo, Pollux in Tweelingen – Gemini en Regulus in Leeuw – Leo.
In de middeleeuwse astrologie was Aldebaran een van de vijftien Beheniaanse vaste sterren waarvan werd aangenomen dat deze een bron van bijzondere astrologische kracht waren en werd de ster geassocieerd met de planeten Venus en Mars. Elke ster was verbonden met een plant en een edelsteen – in het geval van Aldebaran mariadistel en robijn – en deze werden bij rituelen gebruikt om de invloed van de ster naar voren te brengen.
De in 1972 gelanceerde ruimtesonde Pioneer 10 beweegt zich in de algemene richting van de ster. Als de ster een relatieve snelheid van nul zou hebben zou het meer dan twee miljoen jaar duren om Aldebaran het dichtst te naderen.
Aldebaran komt voor in veel boeken, o.a. in de sf-klassieker The Hitchhiker’s Guide to the Galaxy van Douglas Adams uit 1974. Op televisie komt Aldebaran voor in verschillende afleveringen van Star Trek.
Naamgeving
De naam Aldebaran komt van het Arabische “al Dabarān”, dat “de volger” betekent. De naam verwijst naar de ster die de heldere Pleiaden volgt aan de sterrenhemel. De naam is afgeleid van de frase Nā᾽ir al Dabarān, “de heldere van de volger”, de oorspronkelijke naam van de ster.
De naam werd op 30 juni 2016 officieel goedgekeurd door de Working Group on Star Names (WGSN) van de Internationale Astronomische Unie.
In China kennen ze Aldebaran als 畢宿五 (Bì Xiù wǔ), oftewel de Vijfde Ster van Net. Het Chinese Net-asterisme bestaat naast Aldebaran uit Epsilon Tauri – Ain, Gamma Tauri – Prima Hyadum, Delta1 Tauri – Secunda Hyadum, Delta3 Tauri , Theta1 Tauri – Chamukuy en Lambda Tauri.
In de Hindoe-astronomie werd de ster geassocieerd met Rohini (“de rode” of het “rode hert”) maanhuis. In de Hindoe mythologie was Rohini een van de dochters van Dakska, de zoon van Heer Brahma die de nakshatras (maanhuizen) opstelde en vrouwen van Chandra, de maangod die op verzoek van haar vader met al haar zussen trouwde in plaats van alleen met haar.
Bij de oude Grieken was de ster bekend als Λαμπαδίας (Lampadias), en dat betekent “drager van de toorts” of “als een toorts”.
In de Babylonische astronomie markeerde Aldebaran een asterisme dat bekend staat als Pidnu-sha-Shame, de Groef van de Hemel.
De oude Perzen beschouwden de ster als een van de vier koninklijke sterren van Perzië. De vier sterren – Aldebaran, Regulus, Fomalhaut en Antares – werden gezien als de bewakers van de hemel. In de Perzische astronomie was de hemel verdeeld in vier districten en elk werd bewaakt door een van de sterren. Aldebaran was de bewaker van het Oosten.
Het Seri-volk in Mexico heeft verschillende namen voor Aldebaran: Queeto, Hant Caalajc Ipápjö en Azoj oo Caap. De laatste naam betekent “de ster die vooruitgaat”. Volgens lokale overlevering geeft de ster licht voor zeven vrouwen die bevallen, vertegenwoordigd door de Pleiaden. De maand die overeenkomt met oktober staat bekend als Queeto yaao, wat “ Het pad van Aldebaran” betekent.
De Aboriginals van Clarence River in New South Wales in Australië zagen de ster als de voorouder Karambal. Volgens de plaatselijke overlevering was Karambal een man die verliefd werd op Meamei, een van de Pleiaden, maar toen hij haar meevoerde om zijn vrouw te worden, dwongen haar zussen hem om haar vrij te laten. Hierna stal hij de vrouw van Bullabogabun, een groot krijger, die de sporen van de geliefden volgde en hen snel inhaalde. Karambal verliet de vrouw van de krijger en klom in een hoge boom om zich te verstoppen. Bullabogabun verbrandde de boom en Karambal werd door de vlammen de lucht in getild en werd Aldebaran, waar hij nog steeds de Pleiaden door de lucht achtervolgd.
Aldebaran is ook de naam van een van de paarden die de strijdwagen van Ben Hur trokken.
Er zijn ook astronomen die een verband leggen tussen Aldebaran en een grote cirkel van stenen die in de oudheid op een berg in het Amerikaanse Wyoming zijn aangelegd. De oude Indianen hebben deze plek, het Big Horn medicijnwiel, vermoedelijk gebruikt als een soort van observatorium om de opkomst van Aldebaran net voordat de Zon opkomt in juni, te bepalen. Dit werd gedaan om het juni solstice te voorspellen.
Locatie
Aldebaran is heel gemakkelijk te vinden en te identificeren want het is een van de helderste sterren aan de hemel en een van de bekendste asterismen – de Gordel van Orion – verwijst naar de ster. Aldebaran is de helderste ster in het gebied tussen de Gordel van Orion en de Pleiaden. Een lijn die zich uitstrekt van de Gordel-sterren Alnitak, Alnilam en Mintaka in de richting van de Pleiaden leidt rechtstreeks naar de ster. In de tegenovergestelde richting wijzen de drie sterren naar Sirius, de helderste ster aan de hemel.
Aldebaran is een van de zes sterren van de eerste magnitude die de Winterzeshoek vormen. Het asterisme domineert tijdens de winter op het noordelijk halfrond de avondhemel en omvat de Winterdriehoek. Ook ligt een groot deel van het sterrenbeeld Orion binnen de grenzen van de Winterzeshoek. De sterren die de Winterzeshoek vormen zijn naast Aldebaran, Capella in Voerman – Auriga, Pollux in Tweelingen – Gemini, Procyon in Kleine Hond – Canis Minor, Sirius in Grote Hond – Canis Major en Rigel in Orion.
Aldebaran bevindt zich in dezelfde gezichtslijn als de Hyaden, de meest nabije open sterrentoop tot de Aarde. De V-vormige groep vormt de kop van de hemelse Stier en Aldebaran lijkt het helderste lid te zijn van de open sterrenhoop maar is dat dus niet. De ster is slechts 65,3 lichtjaar van ons verwijderd terwijl de open sterrenhoop zich op een afstand van ongeveer 153 lichtjaar bevindt.
Sterrenbeeld
Aldebaran bevindt zich in het sterrenbeeld Taurus – Stier. Dit sterrenbeeld vertegenwoordigd de hemelse Stier en is vooral bekend om zijn twee heldere, nabijgelegen open sterrenhopen – de Pleiaden – Messier 45 en de Hyaden – en om verschillende andere opmerkelijke deepsky-objecten. Deze omvatten o.a. de Krabnevel – Messier 1, een historische supernovarestant, Hind’s Variabele Nevel – NGC 1555, maar ook NGC 1514, een planetaire nevel die William Herschel ertoe bracht zijn opvattingen over de aard van deze objecten te heroverwegen, en de botsende sterrenstelsels NGC 1410 en NGC 1409.
De maand januari is de beste tijd van het jaar om de sterren en deepsky-objecten in Taurus – Stier waar te nemen. Het sterrenbeeld staat dan ’s avonds hoog aan de hemel.
De 10 helderste sterren in Taurus – Stier zijn Aldebaran – Alpha Tau, mag. 0,86, Elnath (Beta Tau, mag. 1,65), Alcyone (Eta Tau, mag. 2,87), Tianguan (Zeta Tau, mag. 2,97), Chamukuy (Theta2 Tauri, mag. 3,40), Lambda Tauri (mag. 3,47), Ain (Epsilon Tau, mag. 3,53), Omicron Tauri (mag. 3,61), Atlas (27 Tau, mag. 3,63), and Prima Hyadum (Gamma Tau, mag. 3,65).
Aldebaran – Alpha Tauri
| Spectraalklasse | K5+ III |
| Veranderlijk type | Langzame onregelmatig veranderlijke (LB) |
| Schijnbare helderheid (magnitude) | 0,75 – 0,95 |
| Absolute helderheid (magnitude) | -0,64 |
| Afstand (lichtjaar – Parsec) | 65,3 – 20,0 |
| Radiale snelheid (km/s) | 54,26 |
| Massa (zon) | 1,16 |
| Lichtsterkte (zon) | 439 |
| Straal (zon) | 44,13 |
| Temperatuur (Kelvin) | 3900 |
| Leeftijd (miljard jaar) | 6,4 |
| Rotatiesnelheid (km/s) | 3,5 |
| Sterrenbeeld | Taurus – Stier |
| Naamgeving en aanduidingen | Aldebaran Alpha Tauri 87 Tauri HD 29139 |
Eerste publicatie: 26 december 2017
Volledige revisie: 22 december 2023
Bron: Sky & Telescope/EarthSky/Starfacts/Wikipedia
