Castor – zes sterren in één
Castor is één van de twee heldere sterren in het sterrenbeeld Gemini – Tweelingen. De ster is zichtbaar als een enkele ster maar in feite is het een beroemde meervoudige ster bestaande uit drie paren dubbelsterren die allemaal op een complexe manier om een gemeenschappelijk zwaartepunt draaien. Het licht dat we van Castor zien is dus in feite afkomstig van zes verschillende sterren.
Fysische kenmerken
Castor is een ster in het sterrenbeeld Tweelingen – Gemini en een van de helderste sterren aan de hemel. Castor is eigenlijk een sterrenstelsel met zes unieke leden. Hoewel onze Zon een eenzame ster is zonder nabije stellaire metgezellen is het niet ongebruikelijk om dubbele, driedubbele en zelfs meervoudige stersystemen te vinden verspreid in ons sterrenstelsel. Maar het grootste deel van de menselijke geschiedenis hebben mensen naar het zachte blauwe licht van Castor gekeken zonder te weten dat ze niet slechts één ster zagen, of twee of drie, maar zes afzonderlijke objecten. Er zouden twee belangrijke uitvindingen nodig zijn om het ware verhaal van Castor te ontrafelen: de uitvinding van de telescoop aan het begin van de 17de eeuw en, misschien nog belangrijker, de uitvinding van de spectroscoop in 1859.
Als je Castor met een kleine telescoop bekijkt, zoals de astronoom James Pound in 1719 deed, zul je zien dat de ster visueel in twee lichtgevende punten splitst. Deze twee sterren zijn Castor Aa en Castor Ba, twee hoofdreekssterren van spectraalklasse A. dit resultaat is geen zichtlijneffect: Castor Aa en Ba zijn echte dubbelsterren die dicht bij elkaar staan en rond een gezamenlijk zwaartekrachtspunt draaien, zoals voor het eerst in 1803 werd beschreven door William Herschel. Castor Aa en Castor Ba zijn beiden een beetje groter dan de Zon. Castor Aa heeft een massa van iets meer dan twee zonsmassa. Ze draaien met een periode van 467 jaar om een gemeenschappelijk zwaartepunt dus je zal de sterren alleen maar door de jaren heen een beetje zien bewegen.
Maar er is hier letterlijk meer dan op het eerste gezicht lijkt en dat wordt zichtbaar met behulp van spectroscopie. Een spectroscoop verdeelt het licht in afzonderlijke golflengtes, net zoals waterdruppels regenbogen maken. Deze spectra geven informatie over verre objecten, bijvoorbeeld of ze zich van of naar de Aarde bewegen. Op deze manier kunnen de gegevens de aanwezigheid van spectroscopische dubbelsterren aantonen, sterren die zo dicht om elkaar heen draaien dat telescopen ze niet kunnen oplossen. Spectroscopen detecteren de individuele snelheidscomponenten van de twee sterren. In het geval van Castor Aa en Ab zijn beide objecten ook spectroscopische dubbelsterren, elk met een ster van spectraalklasse M (genaamd Castor Ab en Bb), wat het totaal voorlopig op vier sterren brengt.
Maar de puzzel is nog niet helemaal opgelost. Om het Castor AB-systeem draait een derde paar spectroscopische dubbelsterren, gezamenlijk Castor C (of YY Gem) genoemd. Dit systeem bestaat uit twee rode dwergsterren van spectraalklasse M die Castor Ca en Castor Cb worden genoemd. Het Castor C-paar is een soort afvallig paar en draait in een lange elliptische baan met een periode van meer dan 10.000 jaar om het AB-systeem heen.
Dus al met al bestaat het systeem uit drie spectroscopische dubbelsterren op een totaal van zes sterren:
| Castor A | Castor B | Castor C |
| Castor Aa | Castor Ba | Castor Ca |
| Hoofdreeks spectraalklasse A | Hoofdreeks spectraalklasse A | Hoofdreeks spectraalklasse M |
| 2,15 zonsmassa | 1,7 zonsmassa | ± 0,5 zonsmassa |
| Castor Ab | Castor Bb | Castor Cb |
| Hoofdreeks spectraalklasse M | Hoofdreeks spectraalklasse M | Hoofdreeks spectraalklasse M |
| ± 0,5 zonsmassa | ± 0,5 zonsmassa | ± 0,5 zonsmassa |
Er bevinden zich in deze groep geen enorme reuzen maar het is een interessante en enigszins ongebruikelijke verzameling sterren, bijna als een mini sterrenhoop.
Castor – gegevens
| Officiële naam (IAU) | Castor |
| Andere aanduidingen | Alpha Geminorium, HIP 36850, HD 60178, HR 2890 |
| Schijnbare helderheid (magnitude) | 1,58 |
| Afstand tot de Aarde (lichtjaar) | 50,9 |
| Sterrenbeeld | Gemini – Tweelingen |
| Meervoudig systeem | Ja |
| Veranderlijke ster | Nee |
| Exoplaneten | Onbekend |
Castor – geschiedenis en mythologie
Zonder instrumenten is Castor slechts als één ster zichtbaar en zo werd de ster dus ook in de oudheid gezien. De ster bevindt zich ook vlakbij Pollux aan de sterrenhemel en je kan het de astronomen in de oudheid dan ook niet kwalijk nemen dat ze de sterren als tweeling zagen, de twee objecten staan dicht bij elkaar aan de sterrenhemel en zijn ongeveer even helder, zonder dat er andere sterren in de buurt zijn die ook de aandacht trekken.
Maar de twee zijn eigenlijk totaal anders. Pollux is een enkele oranjerode ster die ongeveer 34 lichtjaar van de Aarde is verwijderd. En ondanks hun visuele nabijheid vanuit ons perspectief gezien zijn de “tweelingen” in wekelijkheid enorm ver van elkaar verwijderd.
Voor ons maakt dat niet uit, Castor en Pollux vormen een mooie tweeling en dat wordt al vele eeuwen zo door astronomen gezien. Meerdere oude culturen deelden het idee dat de twee sterren een tweeling of hechte metgezellen waren. We krijgen onze moderne namen Castor en Pollux van de oude Grieken die een reeks verhalen weefden over de beste vrienden/broers en de twee sterren zijn ook in het oude Babylonië een tweeling. In China vertegenwoordigen ze de tegengestelde natuurlijke krachten van yin en yang terwijl culturen in India en Noord-Amerika de twee sterren als een getrouwd stel zagen.
Dankzij zijn positie op de ecliptica is het sterren Gemini – Tweelingen waar Castor deel van uitmaakt, een bekend sterrenbeeld van de dierenriem. Project Gemini, was de naam van een NASA-programma in de jaren ‘60 dat een reeks kleine tweepersoons ruimtevaartuigen lanceerde. Deze naam is ook onder heel veel niet-astronomen bekend alhoewel lang niet iedereen zal weten waar het sterrenbeeld aan de hemel te vinden.
Castor draagt de aanduiding Alpha Geminorum. Meestal zijn de Alpha-sterren de helderste sterren van een sterrenbeeld maar Castor is een beetje zwakker van Pollux.
Waar de naam Castor vandaan komt is onduidelijk. Castor is het Latijnse woord voor “bever” maar er is geen specifieke relatie tot dit dier. Ook is niet bekend waarom de ster de aanduiding Alpha draagt omdat die aanduiding eigenlijk is voorbehouden voor de helderste ster. Castor is duidelijk de op één na helderste ster op Pollux na die als Beta Geminorom wordt aangeduid.
Aan de beide sterren zijn veel mythologische verhalen verbonden. Ze worden heel vaak als tweelingen beschreven. In de Griekse mythologie is Pollux een onsterfelijke zoon van Zeus en Castor de sterfelijke zoon van koning Tyndareus van Sparta. Het zijn dus in feite halfbroers en ze vormen geen echte tweeling. Ze hebben beiden dezelfde moeder: koningin Leda.
De zwangerschap en de geboorte van het tweetal was gecompliceerd want Leda had op dezelfde nacht te maken met Zeus, die zich als een witte zwaan had vermomd, en koning Tyndareus en dat resulteerde niet alleen in de geboorte van Castor en Pollux maar ook hun zus Helena van Troje. Castor en Pollux maakten later deel van van de Argonauten die samen met Jason op zoek gingen naar het Gulden Vlies. Vanwege hun saamhorigheid plaatste Zeus ze na hun dood aan de sterrenhemel zodat ze voor altijd samen konden zijn.
Ofschoon ze in veel culturen als tweelingen werden gezien benoemde de oude Christenen ze soms als David en Jonathan. De Arabieren kenden de sterren als de “pauwen”. In de Romeinse mythologie worden de beide sterren geassocieerd met Romulus en Remus, de stichters van Rome.
Hoe Castor te zien
De winter is een goede periode om Castor op te zoeken. Het sterrenbeeld Tweelingen komt vroeg in de avond redelijk hoog boven de oostelijke horizon. De Tweelingen jagen achter Orion en Taurus de Stier aan. Later in de nacht (of vroeg op een avond in de lente) zien we het sterrenbeeld richting zuidelijke horizon bewegen.
Maandelijks brengt de Maan een bezoek aan dit gebied en ook zijn er soms planeten in het sterrenbeeld te vinden. Het bevindt zich immers op de ecliptica en die bevindt zich in het baanvlak van ons zonnestelsel. Ook de Zon trekt door dit gebied heen en dat is dan ieder jaar in juli. Het sterrenbeeld is daarom in de zomermaanden niet zichtbaar voor ons.
Pollux en Castor vormen de hoofden van een tweeling, als je ze rechtop zet is Castor de rechter en Pollux de linker. Samen met Orion en de steelpan van de Grote Beer is Gemini een van de best herkenbare sterpatronen in die zin dat het lijkt op wat het moet voorstellen.
Heb je een telescoop richt ‘m dan eens op Castor en kijk of je Castor Aa en Castor Ba van elkaar kan onderscheiden, net zoals James Pound dat meer dan 300 jaar geleden deed.
Eerste publicatie: 18 februari 2018
Volledige revisie: 15 december 2021
