Waarnemen

De Steelpan van de Grote Beer – wegwijzer aan de sterrenhemel

De steelpan van de Grote Beer als liniaal
De steelpan van de Grote Beer als liniaal. Credit: Kuuke’s Sterrenbeelden/Cartes du Ciel

De steelpan van de grote Beer is meer dan een sterpatroon. Het is ook een kompas, een klok, een kalender en een liniaal. Velen van ons hebben misschien wel eens een Zwitsers zakmes gebruikt. Een prima alledaags stuk gereedschap. Het is eigenlijk een veredeld zakmes bestaande uit verschillende bladen en andere toepassingen zoals een schaartje en schroevendraaiers.

Tijdens de avonden in februari kunnen we de steelpan van de Grote Beer goed zien: het Zwitserse zakmes aan de sterrenhemel. Het is geen officieel sterrenbeeld maar een opvallende groep sterren die we asterisme noemen. Dit asterisme maakt deel uit van het erkende officiële sterrenbeeld Grote Beer – Ursa Major.

Maar die steelpan is meer dan alleen een helder en bekend sterpatroon. Het is ook een kompas, een klok, een kalender en een liniaal ineen.

Een kompas

Om het als een kompas te gebruiken gaan we naar de twee sterren aan het einde van de kom van de steelpan. Deze twee sterren heten Dubhe en Merak. We kennen ze ook als de aanwijssterren. Dit omdat ze als een kompasnaald naar Polaris, de Poolster wijzen.

Trek een denkbeeldige lijn van Merak naar Dubhe (de bovenste in de kom) en verleng deze lijn vijfmaal om bij de Poolster te komen. Als je de Poolster hebt gevonden kijk je dus pal naar het noorden. Achter je bevindt zich het zuiden, aan je rechterzijde bevindt zich het oosten en aan je linkerzijde bevindt zich het westen.

Van de aanwijssterren naar de Poolster
De steelpan van de Grote Beer op 1 maart. Trek een lijn tussen Dubhe en Merak en verleng die dan vijfmaal om de Poolster te vinden. Kijk je naar de Poolster dan kijk je richting het noorden. Credit: Kuuke’s Sterrenbeelden/Cartes du Ciel

Een klok

We kunnen de steelpan ook gebruiken als een hemelse klok. Het sterrenbeeld Ursa Major draait eenmaal per 24 uur om de hemelpool heen. Het is een schijnbare beweging die wordt veroorzaakt door de draaiing van de Aarde. Je zou de lijn die de aanwijssterren met de Poolster verbindt kunnen beschouwen als de uurwijzer van een klok. Met een beetje oefening kan je aan de hand van deze lijn de tijd gedurende de nacht aflezen.

Het enige dat deze hemelse klok anders maakt van de klokken op Aarde is dat de steelpan tegen de wijzers van de klok in om de geografische noordpool van de Aarde draait. Om aan de hand van de stand van de steelpan de tijd af te lezen is het nodig dat je per seizoen vaak naar de stand van de steelpan kijkt en die vergelijkt met de plaatselijke tijd op je horloge.

Hoe lang je hiervoor nodig hebt hangt af van hoe vaak en nauwkeurig je waarneemt. Het is een kwestie van tijd voordat je weet hoe je rechtstreeks de tijd kan aflezen aan de hand van de sterren van de steelpan. Er zijn mensen die dit redelijk nauwkeurig kunnen, tot op enkele minuten van de actuele tijd. Als je op verschillende avonden per week naar buiten toe gaat en je noteert steeds de stand van de steelpan en vergelijkt die met de actuele tijd dan weet je na verloop van tijd vanzelf hoe laat het ongeveer is.

Een kalender

Naast klok kan de steelpan van de Grote Beer ook gebruikt worden als een kalender. Uitgaande van de relatieve positie van de steelpan ten opzichte van de Poolster, het seizoen van het jaar en uiteraard ook veel oefening, kan men de maand van het jaar bepalen door naar de sterrenhemel te kijken.

De steelpan van de Grote Beer in de lente
De steelpan van de Grote Beer op 1 maart omstreeks 20 uur richting noordwesten. Credit: Kuuke’s Sterrenbeelden/Cartes du Ciel

Na het invallen van de duisternis in de lente kunnen we het asterisme hoog boven de noordelijke horizon zien en strekt het zich uit richting het zenit (het punt recht boven je hoofd). Maar in de zomer heeft de steelpan zich ongeveer 90° tegengesteld aan de klok gedraaid. De kom van de steelpan wijst nu naar beneden en bevindt zich vroeg in de avond ten westen van de Poolster.

De steelpan van de Grote Beer in de zomer
De steelpan van de Grote Beer op 1 juni omstreeks 20 uur richting noordwesten. Credit: Kuuke’s Sterrenbeelden/Cartes du Ciel

In de herfst bevindt de steelpan van de Grote Beer zich na het invallen van de duisternis ver beneden de Poolster en raakt bijna de noordelijke horizon. Dit is voor een beer eigenlijk een hele natuurlijke positie want beren beginnen in deze tijd van het jaar aan hun winterslaap. De steelpan is een deel van de Grote Beer en het sterrenbeeld bevindt zich in deze tijd van het jaar dan ook gedeeltelijk onder de horizon. Tijdens de winter komt de steelpan weer hoger boven de horizon uit. Omstreeks 21 uur staat de steelpan op zijn steel in het noordoosten.

De steelpan van de Grote Beer in de herfst
De steelpan van de Grote Beer op 1 oktober omstreeks 20 uur richting noordwesten. Credit: Kuuke’s Sterrenbeelden/Cartes du Ciel
De steelpan van de Grote Beer in de winter
De steelpan van de Grote Beer op 1 januari omstreeks 20 uur richting noordwesten. Credit: Kuuke’s Sterrenbeelden/Cartes du Ciel

Een liniaal

Een andere nuttige toepassing van de steelpan is dat we het pannetje als een astronomische liniaal kunnen gebruiken voor het meten van hoeken en afstanden aan de sterrenhemel. De hoeken die met de sterren van de steelpan gemeten kunnen worden variëren tussen 5 en 25°. Ook andere bekende asterismes zoals het Grote Vierkant van Pegasus in de herfst en Orion in de winter kunnen hiervoor worden gebruikt maar de steelpan van de Grote Beer is het gehele jaar door zichtbaar. Het is daarom de handigste astronomische liniaal.

De opening tussen de twee aanwijssterren is 5,5°. Omdat de Maan gemiddeld een schijnbare diameter heeft van 0,5° kunnen we 11 Volle Manen plaatsen in de opening tussen Dubhe en Merak.

De volgende keer dat je de steelpan van de Grote Beer ziet probeer je eens in gedachten de ruimte tussen Dubhe en Merak op te vullen. In eerste instantie lijkt erop dat er slechts 4 of 5 Volle Manen in passen maar het zijn er toch echt 11. Net zoals de opkomende of ondergaande Maan veel groter lijkt dan de Maan als die hoog aan de hemel staat is dit een optische illusie.

De afstand tussen de twee sterren die de bodem van de pan vormen (Merak en Phecda) bedraagt 7°. De afstand tussen Dubhe en Megrez, de sterren die de bovenkant van de pan vormen, bedraagt 10°. Van Dubhe naar Alkaid, de ster aan het einde van de steel, is het 25° en van Dubhe naar Polaris is het 28°.

Wat hebben we aan die kennis? Welnu die zou je bijvoorbeeld kunnen gebruiken om de lengte van het oplichtende spoor van een meteoor te bepalen. Of als er weer eens een heldere komeet zichtbaar is. Dan kan je aan de hand van deze sterren de lengte van de staart schatten. Ook kan je het gebruiken om bijvoorbeeld de afstand tussen de Maan en een heldere planeet te schatten.

De steelpan van de Grote Beer als liniaal
De steelpan van de Grote Beer als liniaal. Credit: Kuuke’s Sterrenbeelden/Cartes du Ciel

 

Zo dichtbij?

Voor kleinere nachtelijke metingen gebruik je de middelste ster van de steel van de steelpan. Deze ster heet Mizar. Linksboven Mizar bevindt zich een kleinere, zwakkere ster die Alcor heet. Onder goede weersomstandigheden, geen storend stadslicht en goede ogen kan je de beide sterren met het blote oog van elkaar onderscheiden. De twee sterren zijn 12 boogminuten van elkaar gescheiden. Twaalf boogminuten komt overeen met 0,2°. Dat is minder dan de helft van de schijnbare diameter van de Volle Maan.

Deze hele specifieke kennis zou je op 21 december 2020 misschien weer kunnen gebruiken want dan is er een hele nauwe samenstand tussen Jupiter en Saturnus zichtbaar. Het is de kleinste samenstand sinds 1632! De beide planeten zijn dan slechts 6 boogminuten van elkaar gescheiden en dat is de helft van de afstand tussen Mizar en Alcor. Door een telescoop gezien zie je op die avond zowel Jupiter en zijn vier grootste manen als Saturnus en zijn beroemde ringen in hetzelfde beeldveld!

De beide planeten zijn op 21 december 2020 zichtbaar heel laag boven de zuidwestelijke horizon. Als je een telescoop hebt, of een verrekijker op statief, dan zoek je ze het beste omstreeks 17 uur  of eerder, als het net donker is geworden, op. Mis je dit schouwspel dan heb je 15 maart 2080 de volgende kans …..

 

Eerste publicatie: 26 februari 2020
Bron: Sky & Telescope