Elnath – Bèta Tauri

Elnath, bèta Tauri (Beta Tauri) is een blauwwitte reus in het sterrenbeeld Stier – Taurus. De ster heeft een visuele helderheid van magnitude 1,65 en is daarmee de op een na helderste ster in de Stier en de 27^ste helderste ster aan de hemel. De ster is een beetje zwakker dan Shaula in het sterrenbeeld Schorpioen, Gacrux in het Zuiderkruis en Bellatrix in Orion en net een beetje helderder dan Miaplacidus in Carina – Kiel, Alnilam en Alnitak in Orion en Alnair in Grus – Kraanvogel.

Elnath is ongeveer 134 lichtjaar van de Aarde verwijderd. De ster markeert de punt van de noordelijke hoorn van de hemelse stier en het is een van de heldere sterren die een zeshoekig asterisme vormen dat het naburige sterrenbeeld Auriga – Voerman domineert. Als gevolg van zijn locatie op de grens van Stier en Voerman was Elnath vroeger ook bekend als Gamma Aurigae.

Stertype

Elnath is een chemisch bijzondere ster van spectraaltype B7 III. De sterrenclassificatie heeft aan dat het een reuzenster is die blauwachtig of blauwwit van kleur is. De ster heeft een massa van ongeveer 5 zonsmassa eb een straal van 4,4 keer die van de Zon. Met een effectieve temperatuur van 13.800 Kelvin is de lichtkracht 70 keer die van de Zon. Elnath draait sneller dan de Zon, de rotatiesnelheid is ± 59 kilometer per seconde. De geschatte leeftijd is ongeveer 100 miljoen jaar. Over enkel miljoenen jaren zal de ster evolueren tot een grotere en koele oranje reuzenster.

Elnath is een kwik-mangaanster, een chemisch bijzondere ster met opvallende lijnen van zware elementen in zijn spectrum. De ster heeft een grote hoeveelheid mangaan vergeleken met de Zon maar vertoont geen hoog kwikgehalte. Dit, gecombineerd met de opvallende lijnen van silicium en chroom, heeft sommige onderzoekers ertoe gebracht de ster te classificeren als een SrCrEu-ster of een Ap-ster.

Elnath heeft een zwakke visuele begeleider op een afstand van 33,4 boogseconden. Er zijn nog zes andere zwakke sterren die dichter bij Elnath staan maar er wordt aangenomen dat die zich op veel grotere afstanden bevinden.

Wetenswaardigheden

Elnath en zijn buur Aldebaran behoren tot de 58 sterren die een speciale status hebben op het gebied van hemelnavigatie. Navigatiesterren behoren tot de helderste en meest herkenbare sterren aan de hemel. Ze werden geselecteerd door Her Majesty’s Nautical Almanac Office (HMNAO) en het US Naval Observatory. De selectie bestaat uit 19 sterren van de eerste magnitude, 38 sterren van de tweede magnitude en Polaris, onze Poolster.

De Duitse uranograaf Johann Bayer kende twee aanduidingen aan Elnath toe: Bèta Tauri en Gamma Aurigae. Zowel Bayer als Ptolemeus vóór hem waren van  mening dat de ster gedeeld werd door de sterrenbeelden Stier en Voerman. Toen omstreeks 1930 de grenzen van de sterrenbeelden officieel werden vastgesteld verdween de aanduiding Gamma Aurigae.

In de Arabische astronomie was de ster bekend als Al Ka’b dhi’l Inan, de “hiel van de teugelhouder”. De naam verwees naar de positie van de ster in de Voerman. In de latere Arabische astronomie werd de ster Al Karn al Thaur al Shamaliyyah genoemd, de noordelijke hoorn van de stier.

In de Babylonische astronomie stond Elnath bekend als Shur-narkabti-sha-iltanu, “ster in de stier richting het noorden”.  Of de “noordster richting de wagen”. De strijdwagen maakt deel uit van het sterrenbeeld Auriga, de wagenmenner.

Elnath bevindt zich slechts 5,39° ten noorden van de ecliptica. Het gevolg hiervan is dat de ster door de Maan kan worden verduisterd. De meeste bedekkingen kunnen echter alleen vanaf het zuidelijk halfrond worden waargenomen vanwege de locatie van de ster aan de noordkant van de maanbedekkingszone.

Elnath heeft vergelijkbare eigenschappen als Maia, een van de helderste sterren in de Pleiaden – Messier 45. Maar ook al is Maia iets groter (6,04 * de straal van de Zon) en helderder (850 keer de Zon), toch bevindt ze zich met een afstand van 400 lichtjaar ook aanzienlijk verder weg en lijkt ze daarom veel zwakker (magnitude 3,87) dan Elnath.

In de aflevering “The Galileo Seven” uit 1976 van Star Trek moet Spock een noodlanding maken op Taurus II, een planeet in een baan om Bèta Tauri.

Naam

De naam Elnath komt van het Arabische “an-naţħ”, wat “het stoten” (van de hoorns van de Stier)  betekent. De naam wordt ook wel gespeld als El Nath en Alnath. De naam werd ooit ook gebruikt voor Hamal, de helderste ster van het sterrenbeeld Aries – Ram.

De naam werd op 20 juli 2016 voor de Working Group on Starnames (WGSN) van de Internationale Astronomische Unie goedgekeurd. De naam is formeel alleen van toepassing op de component Bèta Tauri Aa.

De Chinezen kennen Elnath als 五車五 (Wǔ Chē Wǔ), de vijfde van de vijf strijdwagens. Vijf Strijdwagens is een Chinees asterisme bestaande uit Elnath, Capella – Alpha Aurigae, Hassaleh – Iota Aurigae, Menkalin – Bèta Aurigae en Mahasim – Theta Aurigae.

Veel sterrenbeelden op het noordelijk halfrond zijn oud, maar vooral Stier is dat, met enkele bijbehorende Mesopotamische mythen die 4000 jaar of meer terug gaan. Een oud schilderij van een stier in de grotten van Lascaux in Frankrijk zou wel eens een weergave van Stier kunnen zijn, met zes stippen boven zijn rug die de Pleiaden voorstellen. Als deze interpretatie van het oude schilderij juist is, verbinden mensen Elnath misschien al langer met de horens van Taurus dan de geschreven Mesopotamische verslagen.

Locatie

Omdat het een opvallend zeshoekig patroon vormt met de helderste sterren van Auriga is Elnath heel gemakkelijk te vinden. De ster ligt precies op de grens tussen Stier en Voerman, slechts ongeveer 3 graden ten westen van het galactische anticentrum, gelegen in Auriga. Elnath is de dichtstbijzijnde heldere ster bij het galactische anticentrum, dat aan de andere kant van de hemel ligt dan Sagittarius A, de radiobron die vermoedelijk de locatie markeert van het superzware zwarte gat in het centrum van de Melkweg.

Elnath is het hele jaar door ergens zichtbaar, met uitzondering van Juni, wanneer de ster te dicht bij de Zon staat.

De ster bevindt zich in de buurt van verschillende opmerkelijke deep sky-objecten. De supernovarest Sharpless 2-240, bijgenaamd de Spaghettinevel, is met een schijnbare diameter van 3 graden erg groot maar vormt vanwege zijn lage oppervlaktehelderheid een uitdagend doelwit. De nevel is ongeveer 3000 lichtjaar van ons verwijderd en heeft een geschatte leeftijd van 40.000 jaar.

Elnath kan ook gebruikt worden om de heldere open sterrenhopen Messier 36, Messier 37 en Messier 38 in de Voerman te vinden. Messier 36 ligt langs de denkbeeldige lijn die loopt van Elnath naar Mahasim, ongeveer halverwege tussen de beide sterren. Messier 38 ligt op ongeveer een derde van de afstand van Elnath naar de heldere ster Capella in de Voerman.

Verschillende andere objecten bevinden zich in hetzelfde deel van de hemel als Messier 36 en Messier 38. Dit zijn o.a. de Flaming Star Nevel (IC 405), een emissiereflectienevel rond de ster AE Aurigae, de emissienevel IC 417, de open sterrenhoop NGC 1893 en het HII-gebied dat de sterrenhoop omringt, IC 410.

Sterrenbeeld

Elnath bevindt zich in het sterrenbeeld Stier – Taurus. Het sterrenbeeld is sinds de oudheid bekend, vooral ook om de heldere ster Aldebaran, de 14^de helderste ster aan de hemel en de twee open sterrenhopen de Pleiaden – Messier 45 en de Hyaden. Het sterrenbeeld bevat ook de supernovarestant Messier 1 – de Krabnevel, de reflectienevel NGC 1555 (Hind’s Variabele Nevel), die door de veranderlijke ster T Tauri wordt verlicht en de planetaire nevel NGC 1514 – de kristallenbolnevel. Deze laatste bevindt zich nabij de grens met Perseus. De Krabnevel bevindt zich nabij Zeta Aurigae – Tianguan, de ster die de andere hoorn van de Stier markeert.

Januari is de beste maand om Elnath en de rest van de Stier te bestuderen.

De 10 helderste sterren in het sterrenbeeld zijn Aldebaran (Alpha Tau, mag. 0,86), Elnath (Beta Tau, mag. 1,65), Alcyone (Eta Tau, mag. 2,87), Tianguan (Zeta Tau, mag. 2,97), Chamukuy (Theta² Tauri, mag. 3,40), Lambda Tauri (mag. 3,47), Ain (Epsilon Tau, mag. 3,53), Omicron Tauri (mag. 3,61), Atlas (27 Tau, mag. 3,63), and Prima Hyadum (Gamma Tau, mag. 3,654).

Bèta Tauri – Elnath

Spectraalklasse	B7III
Schijnbare helderheid (magnitude)	1,65
Absolute helderheid (magnitude)	-1,42
Afstand (lichtjaar – parsec)	134 – 41,1
Radiale snelheid (km/sec)	9,2
Lichtkracht (Zon)	700
Massa (Zon)	5,0
Straal (Zon)	4,2
Temperatuur (Kelvin)	13.800
Rotatiesnelheid (km/sec)	59
Sterrenbeeld	Taurus – Stier
Aanduidingen	Elnath Bèta Tauri 112 Tauri HD 35497

Eerste publicatie: 24 januari 2018
Volledige revisie: 15 december 2023
Bron: Star-facts, Sky & Telescope & anderen