Wie was Hans Lippershey?

Op 2 oktober 1608 vroeg de Nederlandse lenzenmaker Hans Lippershey (ook geschreven als Hans Lipperhey of Lippersein) bij de Staten-Generaal een patent aan voor zijn instrument dat hij beschreef als een instrument om dingen ver weg als dichtbij te zien”.

Geschiedenis van de telescoop

Wetenschappers in de Middeleeuwen hadden nog nooit gehoord van telescopen en de meesten van hen wisten helemaal niks over optica maar toch werd in die tijd al de basis gelegd voor telescopen zoals wij die tegenwoordig kennen.

Voor de uitvinding van de telescoop met lenzen keken ze al door een eenvoudige buis (die ze telescoop noemden) naar de sterren. Op die manier werd strooilicht onderdrukt en konden objecten aan de sterrenhemel beter worden bekeken. Dit effect was al in de Oudheid bekend. In die tijd beschreef Ptolemeus al de breking en weerkaatsing van licht. Ook beschreef hij zogenaamde “leesstenen” die op geschriften werden gelegd om de teksten te vergroten.

Alleen met de komst van brillenglazen in de 13^de eeuw werd het mogelijk om een telescoop te bouwen. De werking van lenzen was bekend bij brillenglazen. Echter in de begintijd waren de lenzen veel te slecht om er een telescoop van de maken. Telescooplenzen moesten nauwkeurig gemaakt worden en dat was in die tijd nog niet mogelijk. Men denkt dat Nicolas van Cusa omstreeks 1450 de eerste was die bruikbare concave lenzen kon maken. Vanaf die tijd begonnen veel wetenschappers lenzen te maken en sommigen dachten zelfs al na over een telescoop. We weten dat Robert Grosseteste een van de eerste was die een telescoop gebruikte maar we weten niet precies wanneer dit was. Men neemt aan dat de principes van hoe een telescoop gebouwd moet worden in de 16^de eeuw bekend was. Er is een voorbeeld bekend van John Dee die er over heeft geschreven.

De drukkunst en andere technologische verbeteringen

Het is interessant om te zien waarom de lenzen aan het einde van de 15^de eeuw ineens belangrijk werden. Het had heel veel te maken met de opkomst van de drukkunst waarvoor Gutenberg verantwoordelijk is. Er kwamen steeds meer boeken beschikbaar voor de rijken en ook het aantal mensen dat kon lezen nam snel toe. Dat ging gepaard met een toenemende vraag naar hulpmiddelen om te kunnen lezen. Voorheen had Venetië een monopolie op het maken van brillenglazen maar de vraag groeide zo snel dat brillenmakers zich o.a. ook vestigden in Neurenberg. De snel toenemende vraag leidde niet alleen tot een toename in het slijpen van lenzen maar er werden ook steeds betere technieken ontwikkeld. De kwaliteit van de lenzen nam snel toe zodat aan het eind van de 16^de eeuw lenzen beschikbaar kwamen die gebruikt konden worden om er telescopen en verrekijkers mee te bouwen.

Hans Lippershey en de telescoop

In het begin van de 17^de eeuw trok de telescoop de aandacht van het grote publiek en dan in het bijzonder in Nederland. Jacob Adriaanszoon, Zacharias Janssen en Hans Lippershey krijgen de eer de telescoop te hebben uitgevonden. Lippershey was geboren in Wezel in Duitsland maar hij heeft zowat zijn hele leven in Nederland gewoond. Het oudste geregistreerde ontwerp van een refractortelescoop staat op zijn naam. Hij registreerde dat ontwerp in 1608. Lippershey was een brillenmaker en in die periode nam het gebruik van brillen enorm snel toe. Er zijn echter verschillende verhalen over hoe hij zijn beroemde uitvinding heeft gedaan. Sommigen zeggen dat het een van zijn assistenten is geweest die met het idee kwam maar anderen zeggen dat met lenzen spelende kinderen in zijn winkel heb op het idee hebben gebracht.

Historici denken dat zijn allereerste instrument bestond uit twee convexe lenzen die een omgekeerd beeld opleverden dat drie keer was vergroot. In dit tijd waren zijn instrumenten niet bekend als telescopen maar werden ze Nederlandse perspectiefbrillen genoemd. Op 2 oktober 1608 toog Lippershey naar de Staten-Generaal om een patent te verkrijgen op zijn instrument “om dingen die ver weg zijn te zien alsof ze dichtbij zijn”. Helaas verkreeg hij dit patent niet omdat hij niet de enige was die de uitvinding had geclaimd. Ook Jacob Metius uit Alkmaar en Zacharias Janssen claimden de uitvinding van de telescoop. De discussie over wie als eerste de telescoop had uitgevonden werd in 1655 uitgebreid beschreven in een boek. Dit boek “De vero telescopii invetori” (over de echte uitvinder van de telescoop) was geschreven door Pierre Borel. Omdat Lippershey zijn ontwerpen afgaf aan de Nederlandse regering werd hij wel rijkelijk beloond.

Galileo Galilei

Galileo Galilei schreef in 1610 in de Starry Messenger: “Ongeveer 10 maanden geleden (1609) bereikte een rapport mijn oren dat een zekere Vlaming (Hans Lippershey) een verrekijker had gemaakt waarmee hij zichtbare objecten die voor het oog ver verwijderd zijn kan bekijken alsof ze dichtbij zijn… van dit waarlijk opmerkelijke effect zijn verschillende ervaringen bekend waarvan sommigen ze ontkenden en anderen ze bevestigden. Enkele dagen later werd het rapport bevestigd in een brief die ik van een Franse edelman uit Parijs, Jacques Badavore, kreeg. Het bracht er mij toe mij volledig in te zetten om na te gaan hoe ik tot de uitvinding van een dergelijk instrument zou kunnen komen. Dat deed ik, met behulp van de brekingstheorie, kort erna. Ik maakte eerst een buis van lood en aan de uiteinden plaatste ik twee lenzen. Beide lenzen waren aan een zijde vlak en de ene was aan de andere zijde bolvormig en de andere lens was aan de andere zijde concaaf”.

De poging om een patent aan te vragen bleek, alhoewel niet succesvol, wel een goed idee. Wetenschappers van over de hele wereld hoorden van de Nederlandse verrekijker en ze begonnen zelf ook te experimenteren. Een jaar later vertrok Galileo Galilei naar Venetië waar hij hoorde over de verrekijker en toen hij terugkeerde naar Padua begon hij meteen zelf met het bouwen van een telescoop. Enkele weken later keerde hij met verbeterde instrumenten terug naar Venetië waar hij zijn instrument demonstreerde. Het leverde hem snel roem en geld op en zijn kijker werd bekend als de Galileïsche telescoop. Deze naam werd vanaf die tijd gebruikt voor het instrument dat oorspronkelijk door Lippershey was ontworpen.

Eerste publicatie: 2 oktober 2020
Bron: SciHi.org, wikipedia en anderen