Parallax

Hoe meet je de afstand tot een ster? Die vraag heeft astronomen eeuwenlang beziggehouden. Het is duidelijk dat de sterren ver weg zijn maar buiten dat… is het moeilijk.

Maar gelukkig is er een truc en die truc kun je thuis ook doen. Houd je vinger voor je neus. Sluit een oog. Let op de positie van je vinger ten opzichte van iets ver weg, op de achtergrond. Wissel nu van oog. Als je het goed hebt gedaan zou je vinger moeten lijken te wiebelen ten opzichte van diezelfde achtergrond.

Nu houdt je je vinger op armlengte en herhaal de oefening. Je vinger zal vermoedelijk nog steeds wiebelen maar hopelijk nog maar een beetje. Hierna kijk je naar iets op grote afstand en je doet weer de truck met het wisselen van je ogen. Vermoedelijk zie je helemaal niks meer wiebelen.

Dit is parallax: de schijnbare verandering in positie van een object gezien vanuit een verschillend perspectief. Als je de afstand tussen die twee punten weet (bijvoorbeeld de afstand tussen je twee ogen) dan kan je de hoek meten tussen het wiebelen waarna je met wat goniometrie de afstand tot het object kan berekenen.

Tycho Brahe gebruikte parallax om eind 15^de eeuw het heliocentrische model van het heelal in twijfel te trekken. Als de Zon zich in het centrum van het zonnestelsel bevindt en de Aarde er omheen draait dan moeten de sterren gedurende het verloop van een jaar naar voren en naar achteren bewegen als je dat vanuit verschillende gezichtspunten van onze baan om de Zon bekijkt. Brahe zag dat niet en dus bevindt de Aarde zich in het centrum want dan zie je geen parallax.

Jammer genoeg had Brahe geen telescoop. De sterren zijn zo ver weg dat je een sterke vergroting nodig hebt om parallax waar te kunnen nemen. Het duurde tot 1838 toen de Duitse astronoom Friedrich Bessel met succes de parallax van een ster kon opmeten. Hij deed dit bij de ster 61 Cygni die ongeveer 10 lichtjaar van de Aarde is verwijderd. Bessel was overigens ook de eerste die de term “lichtjaar” introduceerde.

Parallax is overigens nog steeds de basis voor afstandsmetingen in het heelal. Recent heeft de Europese GAIA-satelliet de parallaxafstanden van meer dan een miljard sterren vrijgegeven.

Meer lezen:

• De parallaxmethode voor afstandsmetingen in het heelal
• Afstanden in het heelal
• Friedrich Bessel en de afstanden tot de sterren

Dit artikel maakt deel uit van de serie Sterrenkunde – koeterwaals. Het zijn vertaalde en eventueel bewerkte berichten van de rubriek Astronomy 101 van de website UniverseToday