Rasalhague – de ster met de slang

Rasalhague, een ster die zo snel draait dat hij zichzelf platdrukt, heeft een fascinerende verbinding met de mythologie van de geneeskunde.

Rasalhague data

Officiële naam	Rasalhague
Andere aanduidingen	Alpha Ophiuchi, HR 6556, HD 159561, HIP 86032
Schijnbare helderheid (magnitude)	2,07
Afstand tot de Aarde (lichtjaar)	48,59
Type ster	Reuzenster, spectraalklasse A5III
Kleur	Blauwwit
Massa (zonsmassa)	2,18
Straal (straal van de Zon)	2,7
Sterrenbeeld	Ophiuchus – Slangendrager
Meervoudige ster	Ja
Veranderlijke ster	Ja
Exoplaneten	Geen bekend
Uiteindelijk lot	Witte dwerg/planetaire nevel

Fysische kenmerken

Rasalhague is een mooie ster die op zomeravonden goed zichtbaar is en zich niet ver van de Zomerdriehoek bevindt. De ster bevindt zich vrij dicht bij de Aarde, op slechts 48 lichtjaar afstand. Hoewel er binnen 50 lichtjaar veel rode dwergsterren zijn, zijn er niet zo veel nabije reuzen. Gezien de nabijheid zou je verwachten dat Rasalhague een van de helderste sterren aan de nachtelijke hemel zou zijn, maar hoewel het een ster van de 2^de magnitude is, schijnt hij niet zo helder als sommige sterren die veel verder weg staan, zoals Betelgeuze of Deneb.

De ster lijkt niet zo helder omdat Rasalhague met een straal en massa van slechts ongeveer twee keer die van de Zon niet dezelfde kenmerken heeft als andere gigantische sterren. Rasalhague kan hiermee, ondanks zijn kleinere afstand, niet mee concurreren. Maar als Rasalhague niet met een lichtkracht van 25 keer de Zon zou stralen dan zou de ster helemaal niet opvallen. Rasalhague heeft een vel zwakkere begeleider die een massa van ongeveer 0,5 zonsmassa heeft en die op slechts 7 Astronomische Eenheden om de ster heen draait.

Rasalhague draait met een enorme snelheid om zijn as, bijna zo snel dat de ster zichzelf vernietigt. Met een snelheid van 240 kilometer per seconde puilt de evenaar van Rasalhague behoorlijk uit. Dat is in een amateurtelescoop niet zichtbaar maar het Center for High-Resolution Angular Astronomy (CHARA) heeft met behulp van interferometrie telescopische waarnemingen gecombineerd om de grootte en de vorm van de ster te bepalen.

Oorsprong/Mythologie

Veel sterrenbeelden hebben een universeel of direct herkenbaar thema. Iedereen begrijpt een adelaar (Aquila), een beer (Ursa Major) of een leeuw (Leo). Zelfs specifieke sterrenbeelden zoals een grote jager (Orion) of tweelingbroers (Gemini) zijn vrij gemakkelijk te begrijpen. Aan de andere kant van de schaal bevinden zich sterrenbeelden zoals Ophiuchus, die, als je de meest geïllustreerde afbeeldingen bekijkt, een man laat zien die een slang vasthoudt, en nog een behoorlijk grote ook. Niet bepaald een dagelijkste gebeurtenis – en niet een scène waarvan de meeste mensen zouden verwachten dat ze worden herdacht door een groot deel van de nachtelijke hemel. Dus wat is er aan de hand?

Volgens de hoofdversie in de Griekse mythologie is de man in het sterrenbeeld Asclepius, een oude halfgod en bekwaam arts. Op een dag kwam een slang te dichtbij en verontrustte hem. Hij doodde de slang met zijn staf. Tot zijn verbazing kwam er een tweede slang langs met een kruid in zijn bek, die zijn geneeskrachtige eigenschappen gebruikte om de dode slang te verjongen. Geïntrigeerd nam Asclepius het kruid mee en gebruikte het, zelfs zó ver dat hij mensen uit de dood opwekte. Sommige versies van het verhaal hebben Asclepius die de slang vasthoudt, wat misschien de reden is waarom het sterrenbeeld wordt weergegeven zoals het is.

Het verhaal bevat een beschrijving van de vroege geneeskunde en het gebruik van kruiden om het genezingsproces te bevorderen. Dus verre van een bizar beeld van een man die worstelt met een slang (zoals het er in eerste instantie uitziet), is het sterrenbeeld Ophiuchus meer een knipoog naar genezing en medisch werk – een van de belangrijkste prestaties van de mensheid en iets dat de moeite waard is om te eren in een sterrenbeeld.

Rasalhague, de helderste ster van dit sterrenbeeld, representeert het hoofd of het gezicht van de oude genezer en zijn Arabische naam betekent “Hoofd van de slangenhouder”.

Een lastig feit om te onthouden: de slang die Asclepius (Ophiuchus) vasthoudt, wordt volledig vertegenwoordigd door twee verschillende sterrenbeelden. Serpens, de slang, is opgedeeld in twee delen, één aan weerszijden van Ophiuchus: Serpens Caput, wat “kop van de slang” betekent en Serpens Cauda, wat “staart van de slang betekent. Het lichaam van de slang beweegt zich achterlangs Asclepius.

Op zoek naar Rasalhague

De Zomerdriehoek van de heldere sterren Wega, Deneb en Altaïr verschijnt na zonsondergang hoog in het zuiden. Rasalhague is vlakbij en hoewel de ster zwakker is dan de drie is dat niet zo erg. De ster vormt eigenlijk zelf een bijna gelijkzijdige driehoek met Wega en Altaïr. Of, als je naar alle vier de sterren kijkt, vormen ze een soort zomervierhoek. Dit zou een vergeetbare vorm zijn, ware het niet dat de Melkweg (ruwweg) door het midden van de vier sterren loopt.

Als je je op een locatie bevindt die donker genoeg is om van de Melkweg in al zijn zomerglorie te genieten dan kun je Rasalhague en Wega aan de ene kant van het galactische vlak waarnemen. Altaïr en tot op zekere hoogte Deneb bevinden zich aan de andere kant. Ophiuchus heeft veel sterren maar de helderheid van Rasalhague valt er wel tussen op. De nabijheid van de alpha-ster tot Altaïr en Wega zou het lokaliseren ervan tot een eenvoudige zaak moeten maken. Anders is het sterrenbeeld Ophiuchus over het algemeen vrij onherkenbaar en zwak.

Een korte sprong van Rasalhague brengt je naar een zeer interessante plek in de lucht: de huidige positie van de Voyager 1 ruimtesonde van de NASA. Hoewel vanwege de afstand ongelooflijk klein en zelfs niet zichtbaar voor telescopen, bevindt de nog steeds functionerende ruimtesonde zich daar ergens in de duisternis, hoog boven de ecliptica geslingerd in een baan gevormd door zijn ontmoeting met de Saturnusmaan Titan in 1979.

Als je nog niet eerder specifiek naar Rasalhague heeft gekeken dan is de ster best een tweede blik waard, net als de rest van het sterrenbeeld Ophiuchus overigens waar zich veel deep-sky objecten bevinden. Helder weer vanavond? Naar buiten met je telescoop en kijken!

Eerste publicatie: 4 augustus 2023
Bron: Sky & Telescope