ster van de week

Capella – de “geiten”-ster

Capella is in helderheid de zesde ster aan de sterrenhemel. Het is niet één ster maar twee. De twee sterren in het systeem zijn bijna tweelingen, het zijn heldere gele reuzen.

Auriga en Taurus
De sterrenbeelden Auriga en Taurus met de heldere sterren Capella en Aldebaran. Rechtsboven de blauwwitte sterren van de Pleiaden.

Capella is de helderste ster die we ‘s nachts kunnen zien die hetzelfde spectraaltype, oftewel kleur, als onze Zon heeft. Net zoals onze Zon heeft Capella een gele of gouden kleur. Het is de helderste gele ster die we kunnen zien. Capella is veel groter en helderder dan onze Zon maar de ster staat op een afstand van ongeveer 42 lichtjaar van ons vandaan en dat is wel even wat anders dan de 8 lichtminuten die de Zon van ons is verwijderd.

Fysische kenmerken

Capella is een van de helderste sterren aan de hemel en het kroonjuweel van het sterrenbeeld Voerman – Auriga. Net zoals veel andere sterren lijkt Capella een enkel object te zijn maar is het feitelijk een meervoudig stersysteem. De hoofdleden zijn twee gele reuzen die Capella Aa en Capella Ab worden genoemd. Deze twee sterren draaien op een afstand van slechts 0,72 Astronomische Eenheden om een gemeenschappelijk zwaartepunt.

De gemeenschappelijke baan van de twee sterren maakt een hoek van 137° ten opzichte van het baanvlak van ons zonnestelsel en dat betekent dat we er bijna bovenop kijken. Omdat we het systeem onder zo’n grote hoek zien kunnen we geen bedekkingen van de twee sterren waarnemen. De twee sterren bevinden zich zo dicht bij elkaar dat ze met een normale uitrusting niet van elkaar zijn te scheiden. Dit lukt alleen met speciale instrumenten zoals bijvoorbeeld de Cambridge Optical Aperture Synthesis Telescope. Met je amateurtelescoop kom je dus niet verder dan een enkele heldere geelwitte punt.

Naast de twee gele reuzen bevat het Capella-systeem ook een paar rode dwergen die schijnbaar gebonden zijn aan de twee anderen maar op een afstand van meer dan 1000 AE draaien. Deze twee rode dwergen hebben een massa van ongeveer 0,5 zonsmassa en schijnen met een lichtkracht van minder dan 2% van de lichtkracht van de Zon.

Capella Aa en Capella Ab zijn ongeveer even groot, beiden zijn ongeveer 10 keer zo groot als de Zon. Ze stralen ongeveer 80 respectievelijk 50 keer zo veel licht uit als de Zon. Capella Aa en Capella Ab zijn beiden gele reuzensterren die aan het einde van hun normale leven zijn. Beide sterren hebben een massa van meer dan 2,5 zonsmassa. De sterren zijn ook jonger dan onze Zon.  Omdat zware sterren hun brandstof er sneller doorheen jagen leven ze ook korter. De twee sterren van Capella bevinden zich in de overgangsfase van kleinere, hete sterren die ze ooit waren naar de koudere en grotere rode reuzen die ze moeten worden in de laatste fase van hun bestaan. Op dit moment hebben de sterren een oppervlaktetemperatuur die ongeveer gelijk is aan die van de Zon en zijn het dus sterren van spectraalklasse G.

Capella – gegevens

Officiële naam (IAU)Capella
Andere aanduidingenAlpha Aurigae, HIP 24608, HD 34029, HR 1708
BijnaamDe Geitenster
Schijnbare helderheid (magnitude)0,08
Afstand tot de Aarde (lichtjaar)42,8
Type sterG3III
KleurGeel
Massa van de hoofdster (zonsmassa)2,7
Straal va de hoofdster (straal van de Zon)12,2
SterrenbeeldVoerman – Auriga
Meervoudig systeemJa
Veranderlijke sterNee
ExoplanetenOnbekend
Uiteindelijk lotWitte dwerg / planetaire nevel
Tabel 1 – gegevens Capella

Capella aan de sterrenhemel

De oudste mythen over Capella stammen uit Mesopotamië en associëren Capella met een geit. In feite is het moderne woord Capella afgeleid van het Latijnse woord “capra”, hetgeen “geit” betekent. Dit kan verwijzen naar een vrouwelijke geit of een jonge geit. Vlakbij is een kleine duidelijke driehoek van sterren zichtbaar die bekend is als “de kinderen”., vermoedelijk zijn het de nakomelingen van Capelle de Geit. Het us geen verrassing dat geiten hun weg naar de oude sterrenhemel hebben gevonden want ze behoren tot de oudste gedomesticeerde dieren. Er is niet veel fantasie voor nodig om je een geitenhoeder voor te stellen die op een koude avond naar de dieren kijkt terwijl Capella in het noorden opkomt.

Capella bevindt zich in het sterrenbeeld Voerman – Auriga. Het sterrenbeeld vertegenwoordigt een van de vele mogelijke Griekse mythes waarbij wagenmenners zijn betrokken, waaronder ook de mythologische uitvinder van de wagen met vier paarden. Deze verhalen zijn zeker jonger dan de geitenvereringen.

Het lijkt dat er een conflict is geweest tussen de sterke associaties van geiten met Capella en de mythen over de latere strijdwegen. Als gevolg hiervan zou je Auriga artistiek kunnen zien als een wagenmenner die een geit vasthoudt, hoewel er dus echt geen mythen zijn die de twee combineren. Dit is niet anders dan de visualisaties die Lyra – Lier afbeelden als een adelaar die een harp grijpt: men probeert twee legendes die niet aan elkaar verwant zijn, samen te voegen.

Zoekkaart Capella en de drie geitjes
Het sterrenbeeld Voerman – Auriga met de heldere ster Capella en de drie sterren die de “geitjes” vormen.

Oorspronkelijk maakte de ster El Nath ook deel uit van Auriga maar tegenwoordig markeert El Nath de punt van een van de hoorns van het sterrenbeeld Taurus – Stier. Neem je El Nath mee dan zie je een groot misvormd pentagon van sterren. Deze vorm is lastig in verband te brengen met de wagenmenner die het sterrenbeeld moet voorstelen maar het patroon is wel gemakkelijk te vinden.

Sommige mensen gebruiken de steelpan van de Grote Beer om Capella te vinden. De twee sterren van de pan – Megrez en Dubhe – wijzen min of meer richting Capella. Het is een hele grote sprong helemaal tegen de richting in van de steel van de steelpan maar het kan wel.

Capella in de geschiedenis en mythologie

De oudste mythen over Capella stammen uit Mesopotamië en associëren Capella met een geit. In feite is het moderne woord Capella afgeleid van het Latijnse woord “capra”, hetgeen “geit” betekent. Dit kan verwijzen naar een vrouwelijke geit of een jonge geit. Vlakbij is een kleine duidelijke driehoek van sterren zichtbaar die bekend is als “de kinderen”., vermoedelijk zijn het de nakomelingen van Capelle de Geit. Het is geen verrassing dat geiten hun weg naar de oude sterrenhemel hebben gevonden want ze behoren tot de oudste gedomesticeerde dieren. Er is niet veel fantasie voor nodig om je een geitenhoeder voor te stellen die op een koude avond naar de dieren kijkt terwijl Capella in het noorden opkomt.

Capella bevindt zich in het sterrenbeeld Voerman – Auriga. Het sterrenbeeld vertegenwoordigt een van de vele mogelijke Griekse mythes waarbij wagenmenners zijn betrokken, waaronder ook de mythologische uitvinder van de wagen met vier paarden. Deze verhalen zijn zeker jonger dan de geitenvereringen.

Het lijkt dat er een conflict is geweest tussen de sterke associaties van geiten met Capella en de mythen over de latere strijdwegen. Als gevolg hiervan zou je Auriga artistiek kunnen zien als een wagenmenner die een geit vasthoudt, hoewel er dus echt geen mythen zijn die de twee combineren. Dit is niet anders dan de visualisaties die Lyra – Lier afbeelden als een adelaar die een harp grijpt: men probeert twee legendes die niet aan elkaar verwant zijn, samen te voegen.

Auriga is een groot sterrenbeeld met een heldere ster maar mythologisch is er weinig bekend over Auriga en Capella. Het sterrenbeeld werd geassocieerd met de Griekse zeegod Poseidon (en de Romeinse god Neptunus). Andere verhalen zeggen dat Auriga Erichthonius is, de oude, lamme koning van Athene die de voor paarden getrokken wagen uitvond.

Auriga werd ook geassocieerd met herders en kuddes en dat verklaart heel goed de titel van moedergeit voor Capella. Echter er zijn geen belangrijke mythologische verhalen uit de Griekse of Romeinse cultuur bekend waarin Auriga en Capella een belangrijke rol spelen.

In zijn beroemde boek Star Names schrijft Richard Hinkley Allen dat de oude Arabieren de ster Capella een naam gaven die vrij vertaald “de bestuurder” betekent waarmee ze een herder beschreven die een kudde hoedt aan de sterrenhemel. Deze kudde is misschien de nabije open sterrenhoop de Pleiaden ofschoon, in plaats van schapen of geiten, de Arabieren dit patroon zagen als kamelen. Ook in het oude Egypte was Capella belangrijk want in de Dierenriem van Denderah verschijnt Capella als een gemummificeerde kat.

Interessant om te weten is dat in het oude China, Capella en vier andere sterren van Auriga bekend stonden als de Vijf Rijtuigen. De andere vier sterren zijn Beta Aurigae, Theta Aurigae, Kappa Aurigae en Gamma Aurigae (El Nath, die tegenwoordig ook Beta Tauri is).

Eerste publicatie: 17 januari 2018
Volledige revisie: 8 oktober 2021