Dschubba – Delta Scorpii
Op zoek naar Dschubba
Delta Scorpii – ook bekend als Dschubba – is gemakkelijk te herkennen als de middelste ster in het “voorhoofd” of de kroon van het sterrenbeeld Schorpioen. En het is een buitengewoon interessante ster – zeker de moeite waard om te bekijken – onvoorspelbaar variabel op een manier die je alleen met je ogen kan zien.
Op zomeravonden op het noordelijk halfrond zien we de Schorpioen en Delta Scorpii – Dschubba laag boven de zuidelijke horizon. Voor kijkers op het zuidelijk halfrond bevinden beiden zich veel hoger aan de sterrenhemel. Vanwege zijn gekromde vorm en gebogen staart van sterren is de Schorpioen een gemakkelijk te herkennen sterrenbeeld. Ook de helderste ster, Antares, valt vanwege zijn heldere rode kleur goed op.
Ten westen van Antares bevindt zich een kleine boog van drie sterren. Die boog is klein maar wel opvallend. De middelste ster, Dschubba, is meestal de helderste van de drie.
Delta Scorpii: Voorhoofd, klauw of kroon?
Delta Scorpii ontleent zijn naam aan de Arabische uitdrukking die “het voorhoofd” van de Schorpioen betekent. Dit deel van het sterrenbeeld wordt ook wel de “klauwen” van de Schorpioen genoemd.
Maar de meeste amateurastronomen weten dat de echte scharen van de Schorpioen zich ooit tot ver buiten de grenzen van Scorpius uitstrekten tot in het sterrenbeeld Weegschaal – Libra. Op een bepaald moment, ver terug in de geschiedenis van onze sterrenhemel, werden de scharen van de Schorpioen geknipt om plaats te maken voor Libra – Weegschaal. Ze hebben we nu 12 sterrenbeelden van de Dierenriem.
De kleine boog van drie sterren boven Antares wordt ook wel de Kroon van de Schorpioen genoemd.
Hoe groot en helder?
Dschubba is een matig heldere ster aan onze sterrenhemel. Maar de ster is dan met een afstand van 491 lichtjaar relatief ver van ons verwijderd. Het licht dat je vandaag van Dschubba ziet is in de middeleeuwen door de ster uitgezonden. Sinds die tijd is er op Aarde veel veranderd en dat is ook met het licht van de ster gebeurd. Er bevindt zich zoveel stof en gas tussen de ster en de Aarde in dat de helft van het licht is teruggekaatst en geabsorbeerd. Dus wat we van de ster zien is maar half zo helder als het zou zijn als we een duidelijk zicht zouden hebben.
Dschubba is een ster van spectraalklasse B0. Dit betekent dat het een hete ster is, ongeveer 22.000 Kelvin, vier keer heter dan de Zon. Het is met een massa van 13 zonsmassa’s ook een zware ster. Delta Scorpii is vijf keer groter en 14.000 keer helderder dan de Zon.
Twee types variabiliteit
Dschubba is een veranderlijke ster en vertoont zelfs twee soorten variabiliteit. Ten eerste zijn er kleine, onregelmatige helderheidsveranderingen. Die veranderingen vinden iedere paar dagen plaats en worden vermoedelijk veroorzaakt door heldere vlekken of wolken gas tussen de ster en ons in.
Het tweede type variabiliteit is eruptief en onvoorspelbaar.
Dschubba is een Gamma Cassiopeia-veranderlijke ster. Dit betekent dat de ster zich gedraagt als Gamma Cassiopeiae. Deze ster is de naamgever van een klasse van eruptief veranderlijke sterren.
Gamma Cassiopeiae, de middelste ster in de W van het sterrenbeeld Cassiopeia, is een zogenoemde eruptief veranderlijke ster. Zijn helderheid varieerde in het verleden tussen een heldere 1,6 en een zwakke 3,0. De ster draait zo snel om zijn as dat er af en toe materiaal wordt weggeslingerd. Dit materiaal vormt een schijf van heet gas dat ter hoogte van de evenaar om de ster draait.
En zo wordt Gamma Cas helderder, niet snel maar langzaam, gedurende een paar weken tot een paar maanden. In 1937 werd gamma Cas helderder van magnitude 2,2 tot 1,6 en zwakte vervolgens weer af naar magnitude 3,4. In de decennia daarna is de ster weer langzaam helderder geworden tot magnitude 2,3. Maar het gedrag van 1937 heeft zich niet herhaald. Er zijn maar een paar andere sterren bekend die dit gedrag vertonen waaronder dus Dschubba.
Een verstoring van de uitbarsting voor Dschubba
Net als Gamma Cassiopeiae draait Dschubba sbel om zijn as. Aan de evenaar worden snelheden bereikt van 181 kilometer per seconde, dat is 90 keer sneller dan onze Zon. Dschubba draait eens in de 35 uur om zijn as. Onze Zon doet dat in ongeveer 27 tot 28 dagen.
En zo komt Dschubba in de problemen. Astronomen denken dat de ster af en toe materiaal afwerpt dat een schijf rond zijn evenaar vormt. Dit zou een grote schijf zijn, 150 keer groter dan onze Zon. Het is deze schijf die veranderingen in de helderheid van Delta Scorpii veroorzaakt.
Ooit was Dschubba een spectroscopische standaard voor de Bo IV-sterclassificatie. Maar deze variabiliteit in helderheid zorgde ervoor dat het geen standaard werd. Zie, zelfs sterren weten zich te misdragen en worden uit de klas gegooid.
De ster heeft een begeleider
Dschubba maakt ook deel uit van een meervoudig stersysteem. De ster heeft een begeleider die 10 keer zwakker is en die in 20 dagen om de ster draait. Er is dus nog een andere ster aanwezig in dit systeem en die ster heeft mogelijk ook invloed op de helderheidsuitbarstingen.
De tweed ester komt net zo ver weg vande hoofdster als Saturnus van de Zon. En het duurt 10,8 jaar om om de hoofdster te draaien. Elke 10,8 jaar passeert de tweede ster heel dicht langs Dschubba en deze passage kan de atmosfeer van de hoofdster opschudden waardoor deze helderder wordt. Of misschien niet. Wetenschappers zijn hier niet zeker van, door de onderstaande grafiek te bekijken zie je mogelijk het probleem. De uitbarsting die in 2000 begon houdt mogelijk verband met de nauwe passage van de ster maar misschien niet zo met de passage in 2011. Wat zal de meest recente passage opleveren?
Kijk zelf naar Delta Scorpii
Met het ongewapende oog kan je binnen enkele minuten de helderheid van Delta Scorpii schatten.
Vergelijk eenvoudig de helderheid met andere sterren. De niet-veranderlijke sterren zijn aangegeven op onderstaande kaart. Hoewel het verleidelijk kan zijn om Antares mee te nemen in je schattingen moet je dit niet doen want Antares is een veranderlijke ster.
Normaal gesproken heeft Delta Scorpii een helderheid van ongeveer magnitude 2,3 maar het is bekend dat de helderheid kan toenemen tot magnitude 1,6. Onthoud dat hoe hoger het getal hoe zwakker het object is. Dus hoe helder schat je de ster vanavond?
Enkele tips
Neem de tijd. Vergelijk Delta Scorpii met elk van de andere gelabelde sterren op de kaart. Is de ster helderder of zwakker? Blijf dat doen en vergelijk je onderwerp met de andere sterren op de kaart. Vermijd het gebruik van sterren in de buurt van de horizon omdat ze door het uitdoofeffect zwakker lijken dan ze in werkelijkheid zijn.
Als je bij een nummer bent aangekomen schrijf je dit op, samen met de datum en de tijd. Ga dan morgenavond weer naar buiten en doe het opnieuw. Na vier of vijf nachten kan je de schattingen sneller en goed doen.
Samengevat: Dschubba, Delta Scorpii is een veranderlijke ster in het sterrenbeeld Schorpioen – Scorpius. Je kan leren om de helderheid zelf te schatten. Voor de lol of voor de wetenschap.
Eerste publicatie: 28 juli 2023
Bron: EarthSky
