Sterrenbeelden

Het sterrenbeeld Crux – Zuiderkruis

Het sterrenbeeld Crux – Zuiderkruis is een sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel. Het is één van de bekendste sterrenbeelden aan het zuidelijk halfrond en het is gemakkelijk te herkennen aan de vorm van zijn kruis dat door verschillende heldere sterren wordt gevormd. Er zijn verschillende verhalen en figuren uit verschillende culturen gekoppeld aan het sterrenbeeld.

Crux is vanaf de 20ste breedtegraad niet meer zichtbaar. Kijken we naar de hemelbol dan bevindt Crux zich precies tegenovergesteld aan het sterrenbeeld Cassiopeia. Crux is het kleinste sterrenbeeld dat we kennen.

Crux is Latijn voor kruis. De oude Grieken zagen het sterrenbeeld als onderdeel van het sterrenbeeld Centaurus. Ofschoon de sterren van Crux op veel hemelglobes werden afgebeeld duurde het tot 1679 tot het als een apart sterrenbeeld werd gezien. Het was de Franse astronoom Augustin Royer die Crux losmaakte van Centaurus maar er zijn ook historici die dit toeschrijven aan de Nederlandse astronoom Petrus Plancius die het sterrenbeeld in 1613 zou hebben gemaakt. Het sterrenbeeld werd door Jakob Bartsch in 1624 op een globe gepubliceerd.

Crux behoort samen met Aquila, Ara, Centarus, Corona Australis, Corvus, Crater, Cygnus, Hercules, Hydra, Lupus, Lyra, Ophiuchus, Sagitta, Scutum, Sextans, Serpens, Triangulum Australe en Vulpecula tot de Hercules-familie van sterrenbeelden.

Gegevens Sterrenbeeld

Nederlandse naam Latijnse naam Afkorting Genitief
Zuiderkruis Crux.
In het Maori: Mãhutonga
Cru Crucis
Zichtbaarheid Het sterrenbeeld is zichtbaar tussen de 20ste en de -90ste breedtegraad en is derhalve vanuit Nederland en België niet zichtbaar
Grootte In grootte is Crux het 88ste en dus kleinste sterrenbeeld. Het sterrenbeeld beslaat een oppervlakte van 68 (°)2 aan de sterrenhemel.
Omgeving Het sterrenbeeld wordt omringd door Centaurus en Musca
Meteorenzwermen Crusiden

Gegevens sterren

1) Deze namen zijn geautoriseerd door de Internationale Astronomische Unie. Alleen de sterren die een naam hebben zijn opgenomen in het overzicht.

Ster

Naam

Betekenis

Helderheid
(magnitude)

Afstand
(lichtjaar)

α Cru Acrux 1) 0,75 321,3
β Cru Becrux of Mimosa 1) 1,25 352,6
γ Cru Gacrux 1) 1,56 88,03
ε Cru Ginan 3,59 229,7
HD 108147 Tupã 6,99 126
Het sterrenbeeld Crux - Zuiderkruis met de namen van de sterren
Het sterrenbeeld Crux – Zuiderkruis met de namen van de sterren

Mythologie

De heldere sterren van Crux – Zuiderkruis waren in de Antieke Oudheid  bekend bij de Grieken. Ptolemeus voegde ze bij het sterrenbeeld Centaurus. In het vierde millennium voor Christus waren de sterren van Crux zichtbaar tot in Nederland maar als gevolg van de precessie verdween het sterrenbeeld voor de bewoners van Europa onder de horizon. In ongeveer 400 voor Christus kwamen de sterren van Crux voor de meeste bewoners van Europa al niet meer boven de horizon uit.

In de 14de eeuw was het sterrenbeeld bekend bij Dante; hij beschreef een sterrenbeeld bestaande uit vier heldere sterren die zich aan de zuidelijke sterrenhemel bevinden. Hij noemde deze sterren in zijn “Goddelijke Komedie”. Dit wordt echter door anderen tegengesproken. Zij zeggen dat het een symbolische verwijzing is en dat Dante het sterrenbeeld nooit heeft gekend.

In de 15de eeuw maakte de Venetiaanse zeevaarder Alvise Cadamosto gewag van wat vermoedelijk het sterrenbeeld Crux is. Hij deed dit toen hij in 1455 de Gambia-rivier afvoer. Het noemde het sterrenbeeld “carro dell’ostro – zuidelijke wagen”. De tekening van Cadamosto was echter onnauwkeurig dus het is niet helemaal zeker dat hij Crux bedoelde. Door de meeste historici wordt João Faras gezien als eerste Europeaan die het sterrenbeeld correct benoemde. Faras tekende en beschreef het sterrenbeeld, dat hij “Las Guarda” noemde, in een brief die hij op 1 mei 1500 aan de Portugese koning schreef vanaf de standen van Brazilië.

Vermoedelijk heeft de ontdekkingsreiziger Amerigo Vespucci tijdens zijn tweede reis in 1501-1502 niet alleen het Zuiderkruis gezien maar ook de naburige Kolenzaknevel.

Een andere duidelijke beschrijving van het sterrenbeeld wordt toegeschreven aan de Italiaanse ontdekkingsreiziger Andrea Corsali die tussen 115 en 1517 naar China en Oost-Indië reisde. Zijn expeditie werd door koning Manuel I van Italië gesponsord. In een brief aan zijn koning beschreef Corsali zijn waarnemingen van de zuidelijke sterrenhemel en tekende hij een, helaas redelijk ruwe, kaart van de sterren rond de zuidelijke hemelpool waaronder dus ook Crux en de twee Magelhaanse Wolken.

Petrus Plancius en Emery Molneux worden gezien als de eerste uranografen (makers van sterrenkaarten) die Crux als een zelfstandig sterrenbeeld opnamen op hun kaarten en globes. Beiden maakten echter gebruik van onbetrouwbare bronnen en ze beeldden Crux dan ook op de verkeerde positie af.

Op de globes van 1598 en 1600 van Petrus Plancius en Jodocus Hondius stond Crux voor het eerst correct afgebeeld. Het was Frederik de Houtman die in 1603 de sterren van Crux voor het eerst apart van Centaurus catalogiseerde. In 1624 werd het sterrenbeeld door Jacob Bartsch overgenomen en in 1669 nam Augustin Royer het ook op in zijn steratlas.

In de astronomie van de Aboriginals van Australië zijn Crux en de Kolenzaknevel de kop van “de emoe aan de hemel” (de Aboriginals zien die niet als een patroon van sterren maar als een patroon van donkere vlekken aan de sterrenhemel). In verschillende Aboriginal-culturen wordt Crux ook gezien als een opossum (een soort buidelrat) die bij een boom ziet (o.a. door het Boorong-volk dat in het noordwesten van de Australische provincie Victoria woont).

Het Quandamooka-volk van het eiland Stradbroke bij Australië zagen er de hemelgodin Mirrabooka in. Voor de Yolngu van Arnhem Land In het noordwesten van het Noordelijker Territorium in Australië) was het een pijlstaartrog en de Kaurna van de Adelaide Plains (in het zuiden van Australië) zagen er een arend in.

De bewoners van de Straat Torres Eilanden zagen Gamma Centauri als het handvat en de vier sterren van Crux als de drietand van de speer die de god Tagai gebruikt om mee te vissen. Het Aranda-volk in centraal Australië zag de vier sterren van Crux als de klauwen van een arend en de ster Gamma Centauri als zijn poot.

Verschillende volkeren in Oost-Indië en Brazilië zagen in de vier sterren een rog. In zowel Indonesië als Maleisië is het sterrenbeeld bekend als Bintang Pari and Buruj Pari. Op Java werd het sterrenbeeld “Gubug pèncèng” of “lumbung” – graanschuur genoemd.

Het Zuiderkruis (α, β, γ en δ Crucis) was, samen met μ Crucis een van de sterrenbeelden die door de Brugis werden gebruikt voor navigatie op zee. Ze noemden het “bintoéng bola képpang”. Dit betekent “incompleet huis van sterren”.

De Maori noemen het sterrenbeeld Mãhutonga en dit is het anker (Te Punga) van de waka (de Melkweg) van Tama-rereti. In Tonga is het sterrenbeeld bekend als Toloa – eend en wordt het afgebeeld als een richting zuiden vliegende eend die aan een vleugel (δ Crucis) gewond is. Die wond komt doordat Ongo tangata (twee mannen, zijnde α en β Centauri) een steen naar de eend hadden gegooid. De Kolenzaknevel is vanwege zijn vorm bekend als Humu (de trekkersvis). Op Samoa heet het sterrenbeeld Sumu (trekkersvis) en ook daar dankt het zijn naam aan de vorm van de Kolenzak. α Centauri en β Centauri worden Luatagata genoemd (Twee Mannen), net zoals in Tonga. De bewoners van de Solomon Eilanden zagen verschillende figuren in de sterren van het Zuiderkruis. Zo zagen ze er onder andere een kniebeschermer in en een net dat wordt gebruikt om Palolo-wormen mee te vangen. Volkeren van de naburige Marshall Eilanden zagen een vis in de sterren van het sterrenbeeld.

In het Mapudungun, de taal van de Mapuche in Patagonië (Chili/Argentinië) heet Crux Melipal. Dit betekent “vier sterren”. In het Quechua, de taal van de Inca’s, is Crux bekend als “Chakana”. Dit betekent trap of ladder maar het speelt ook een grote rol in de mystiek van de Quechua.

α Crucis en β Crucis vormen een voet van de Grote Nandoe, een sterrenbeeld dat ook Centaurus en Circinus omvat. De Grote Nandoe was een sterrenbeeld van de Bororo die in Brazilië leven.

Het Mocovi-volk in Argentinië zag ook een nandoe in de sterren van Crux. Hun nandoe wordt aangevallen door twee honden en die honden bestaan uit de heldere sterren in Centaurus en Circinus. Alpha en Beta Centauri zijn de kop van de honden. Het lichaam van de nandoe zijn de vier sterren van Crux, Gamma Centauri is de kop van de nandoe en de heldere sterren van Musca zijn de poten van de nandoe.

Het Bakairi-volk in Brazilië kenden een uitgestrekt sterrenbeeld dat een vogelstrik voorstelde. Het bevatte de heldere sterren van Crux, het zuidelijke deel van Centaurus, Circinus en een enkele ster van Kupus, de helderste sterren van Musca, Beta en de optische dubbelster Delta Chamaeleontis en enkele sterren van Volans en Mensa.

De Kalapalo-mensen van Mato Grosso in Brazilië zagen de sterren van Crux als Aganagi, boze bijen die waren ontsnapt uit de Kolenzaknevel die ze als de bijenkorf zagen.

Het Tswana-volk in Botswana zag in het sterrenbeeld Ditgutlwa twee giraffen. Alpha en beta Crucis waren het mannetje en Gamma en Delta de vrouwtjesgiraffe.

De Sterren van Crux

Acrux – alpha Crucis – α Crucis

De hoofdster van Crux heet Acrux (α Crucis). Het is een mooie dubbelster. De gecombineerde helderheid van beide sterren resulteert in een ster van magnitude 0,8. De sterren staan op een afstand van 320 lichtjaar. De heldere ster α Crucis vormt de basis van het Zuiderkruis en met een helderheid van magnitude 0,8 is het ook één van de helderste sterren aan de zuidelijke hemel en de op 12 na helderste ster aan de nachtelijke hemel. Het is een mooie dubbelster voor verrekijkers en kleine telescopen. Het is zelfs één van de weinige dubbelsterren die met behulp van een telescoop bij daglicht opgelost kunnen worden.

In een kleine telescoop bij een vergroting van 50x of meer splitst de ster in twee blauw-witte componenten met helderheden van magnitude 1,2 en 2,0. Het paar staat 4″ van elkaar vandaan. Beide sterren zijn hete B-sterren die 25.000 respectievelijk 26.000 maal zo helder zijn als onze Zon. Ze hebben een oppervlaktetemperatuur van 28.000 respectievelijk 26.000 Kelvin. Dergelijke sterren leven snel en sterven jong. Over enkele miljoenen jaren zullen ze als supernova exploderen en dan zal het Zuiderkruis ook niet meer op een kruis lijken.

De helderste component van Acrux zelf is ook weer een dubbelster. Deze kan echter niet rechtstreeks worden waargenomen omdat die zich te dicht bij zijn hoofdster bevindt. Op 90″ bevindt zich de derde component, Acrux C die een helderheid heeft van magnitude 5. Ook deze ster is in een verrekijker goed te zien. Astronomen weten niet zeker of Acrux C deel uit maakt van het dubbelster-systeem of dat het een toevallige dubbelster is.

Het Acrux-systeem bevindt zich op een afstand van 320 lichtjaar. Heb je een telescoop met een goto-montering dan kan het de moeite waard zijn je telescoop ’s nachts te richten op Acrux en dan te wachten tot het licht is geworden. In een 75-100 mm telescoop kan je dan al de twee helderste sterren van elkaar scheiden en dat overdag!

Crux komt alleen boven de horizon voor bewoners die zich beneden de 25-ste breedtegraad bevinden. De oude Grieken, Romeinen en Indiase astronomen hadden een veel betere blik op het sterrenbeeld maar ten gevolge van de precessie van de afgelopen 10.000 jaar lukt dat nu niet meer.

α Crucis heeft een grote eigenbeweging. Er zijn meerdere sterren in het sterrenbeeld die een zelfde eigenbeweging vertonen. Daaruit kunnen we afleiden dat deze sterren allemaal tot dezelfde groep behoren en dat ze familie van elkaar zijn. Hoogstwaarschijnlijk zijn al deze sterren uit dezelfde gaswolk ontstaan. Het is een vrij grote groep sterren die onder de naam Scorpio-Centaurus-Associatie door het leven gaat.

Acrux komt voor op de vlaggen van Australië, Papoea Nieuw Guinea en Nieuw Zeeland. Het is ook één van de 27 sterren die de verschillende provinvies op de vlag van Brazilië voorstellen waarbij Acrux São Paulo representeerd.

Mimosa – Beta Crucis – β Crucis

Beta Crucis is de op één na helderste ster van het Zuiderkruis. De ster is ook bekend onder de naam Becrux maar ook onder de naam Mimosa. Men neemt aan dat het de Duitse astronoom Johann Bayer (1572-1625) is geweest die de naam voor het eerst heeft gebruikt. De naam komt vermoedelijk uit het Latijn en staat voor een mime acteur. Waarom Bayer dit heeft gedaan is niet bekend. Anderen suggereren dat de naam Mimosa verwijst naar het bloemengeslacht Mimosa. Dit zou verwijzen naar de blauw-witte kleur van de ster. Echter de hoofdkleuren van de Mimosa zijn paars, rood en geel.

Omdat Mimosa en de rest van het Zuiderkruis erg zuidelijk liggen was de ster in de klassieke Westerse mythologie onbekend. De Aboriginals in Australië, de Polynesiërs en de inwoners van Zuid-Afrika kenden de ster wel. Er is een Aboriginal-verhaal waarin de sterren van het Zuiderkruis verwijzen naar de tijd en de plaats waar de mensheid voor het eerst kennis maakte met de dood. Twee van de sterren van het Zuiderkruis zijn de gloeiende ogen van de geesten van de dood en de andere twee sterren zijn de ogen van de eerste mens die stierf.

Mimosa is in helderheid de negentiende ster aan de sterrenhemel. De ster en het sterrenbeeld zijn niet zichtbaar ten noorden van de 30-ste breedtegraad. Op het zuidelijke halfrond is de ster circumpolair als je je beneden de -30-ste breedtegraad bevindt.

Mimosa bevindt zich op een afstand van ± 353 lichtjaar. De ster heeft een visuele magnitude van 1,25. Het is een blauwe reuzenster van spectraalklasse B0 die meer dan 3000 maal zo helder is als onze Zon. De ster heeft een oppervlaktetemperatuur van ± 28.000 Kelvin en die hoge temperatuur zorgt er voor dat de ster ook veel energie uitzendt in het ultraviolette licht op golflengtes die we met het menselijke oog niet kunnen zien. Houden we rekening met de totale energieproductie dan is de ster 34.000 maal zo helder als onze Zon.

Men denkt dat de ster een straal heeft van 8 * de Zon maar zeker is dit niet omdat men weet dat de ster een begeleider heeft waarover maar heel weinig bekend is. Mimosa is naast een dubbelster ook een complexe veranderlijke ster. Er zijn drie kleine helderheidsveranderingen bekend die minder dan 1/20-ste van een magnitude groot zijn en die plaatsvinden met een periode van enkele uren.

Direct ten zuiden van Mimosa vinden we de bekende Kolenzak-nevel. Een donkere gaswolk in de Melkwegband.

Gacrux – de meest nabije rode reus

Gamma Crucis (ook wel Gacrux genoemd) is de op twee na helderste ster van het sterrenbeeld Crux – het Zuiderkruis. Gacrux is een rode reus en het met een afstand van 88 lichtjaar is de ster vermoedelijk de meest nabije rode reus.

Gacrux behoort tot de dertig helderste sterren aan de hemel. De helderheid van de ster varieert enkele tienden van een magnitude. Astronomen weten nog niet precies hoe dit komt. In het spectrum van de ster komt Barium voor. Mogelijk is er een begeleider die materie naar het oppervlak van Gacrux blaast maar die begeleider is nog steeds niet gevonden. Als de begeleider een witte dwerg is dan is die nauwelijks te vinden met Gacrux zelf als achtergrond.

Ook is het mogelijk dat de veranderingen in de lichtkracht worden veroorzaakt door de evolutie van de ster. Misschien is er al fusie van helium in de kern op gang gekomen.

Ongebruikelijke naamgeving
Omdat de ster vanaf het noordelijk halfrond niet zichtbaar is heeft ze geen klassieke naam. De Naam Gacrux is een samentrekking van Gamma Crucis. De meeste sterren die we kennen hebben vroeger hun naam gekregen uit de landen rond de Middellandse Zee en Arabië maar de sterren van Crux waren niet zichtbaar vanuit deze contreien.

De eerste zeevaarders gebruikten sterren om te navigeren, heldere sterren die daarvoor gebruikt konden worden kregen snel een naam toebedeeld om ze herkenbaar te maken voor anderen. Gacrux is daar een goed voorbeeld van.

Er is nog niet heel erg veel bekend over Gacrux. Onder de helderste sterren die we kennen bevinden zich weinig rode reuzen. Omdat de ster zich aan de zuidelijke sterrenhemel bevindt is ze misschien minder goed bekend bij astronomen omdat de meeste grote telescopen zich op het noordelijk halfrond bevinden.

Dubbelster?
Op ongeveer 2 boogminuten afstand van Gacrux bevindt zich een zwakkere ster. Echter deze ster maakt geen deel uit van een eventueel dubbelstersysteem bij Gacrux. Astronomen denken dat Gacrux eventueel een begeleider heeft. Dit zou dan een witte dwerg kunnen zijn die we met de huidige technologie niet kunnen waarnemen.

Wetenschappers willen ook graag weten in welk stadium van de sterevolutie Gacrux zich op dit moment bevindt. Men denkt dat de ster misschien verandert in een pulserende veranderlijke ster vergelijkbaar met de ster Mira in het sterrenbeeld Cetus – de Walvis.

De massa van Gacrux wordt geschat op ongeveer 3 zonsmassa’s. Als Gacrux de plaats van onze Zon zou innemen dan zou ze zich uitstrekken tot over de helft van de afstand Aarde – Zon (150 miljoen kilometer), De ster zou ook een sterke wind uitblazen die schadelijk zou zijn voor een planeet als de Aarde.

Delta Cruxis – δ Crucis
Delta Crucis heeft een helderheid van magnitude 2,8 en bevindt zich op een afstand van 360 lichtjaar. Het is een Bèta Cepheide-veranderlijke ster.

Zèta Crucis – ζ Crucis
Zèta Crucis is een dubbelster bestaande uit een blauw-witte hoofdster en een begeleider die een visuele helderheid van magnitude 12,5 heeft. Zèta Crucis zelf heeft een helderheid van magnitude 4,0. De ster bevindt zich op een afstand van ongeveer 360 lichtjaar.

Epsilon Crucis – ε Crucis – Ginan
Epsilon Crucis heeft een visuele helderheid van magnitude 3,6. De ster bevindt zich op een afstand van ongeveer 228 lichtjaar. De ster komt ook voor op de Braziliaanse vlag; ze stelt daar de provincie Espírito Santo voor.

Theta Crucis – θ Crucis
De aanduiding voor Theta Crucis moet gedeeld worden tussen twee dubbelstersystemen. Theta-1 Crucis is een spectroscopische dubbelster die zich op een afstand van ongeveer 230 lichtjaar bevindt. De ster heeft een helderheid van magnitude 4,3.

Theta-2 Crucis is ook een spectroscopische dubbelster. Deze dubbelster bevindt zich op een afstand van ongeveer 750 lichtjaar en heeft een helderheid van magnitude 4,7. Eén van de sterren is een Bèta Cepheide-veranderlijke ster.

Lambda Crucis – λ Crucis
Lambda Crucis is een ster met een visuele helderheid van magnitude 4,6. De ster bevindt zich op een afstand van ongeveer 360 lichtjaar van de Zon. Ook lambda Crucis is een Bèta Cepheide-veranderlijke ster. De helderheid varieert 0,02 magnitude meteen periode van 0,4 dagen.

Iota Crucis – ι Crucis
Iota Crucis bevindt zich op een afstand van 125 lichtjaar. De ster heeft een helderheid van magnitude 4,7 en een begeleider van magnitude 10,8.

HD 108147 – Tupã
In het kader van het 100-jarig bestaan van de Internationale Astronomie Unie in 2019 mocht ieder land een ster met bijbehorende exoplaneet een naam geven. Ieder land kreeg een ster die vanuit het betreffende land is te zien. Paraguay kreeg de ster HD 108147 toegewezen.

Het land gaf de ster de naam Tupã. Tupã is een van de vier belangrijkste goden van de Guarani-kosmogonie in de populaire Paraguayaanse folklore die de oppergod Ñamandu hielp het universum te creëren. De planeet, HD 108147 b kreeg de naam Tumearandu. Tume Arandu is een zoon van Rupavê en Sypavê, de oorspronkelijke man en vrouw van het universum, die bekend staat als de vader van wijsheid in de populaire Paraguayaanse folklore.

HD 108147 heeft een visuele helderheid van magnitude 7,0. De ster bevindt zich op een afstand van ongeveer 126 lichtjaar van de Aarde. Het is een ster van spectraalklasse F met een massa van 1,27 zonsmassa en een lichtkracht van 1,93 * de lichtkracht van de Zon.

De exoplaneet 108147 b werd op 15 april 2000 gevonden door het Geneva Extrasolar Planet Search Team. HD 108147 b werd gevonden vanaf de La Silla sterrenwacht met behulp van de CORALIE-spectrograaf die gebruik maakt van de Dopplermethode.

De planeet heeft een massa van minstens 0,5 * de massa van Jupiter en draait in 10,9 dagen om zijn moederster heen. De excentriciteit van de baan bedraagt maar liefst 0,5 en de gemiddelde afstand tot de ster bedraagt 0,104 Astronomische Eenheden. Dit is slechts 15,6 miljoen kilometer.

Deep Sky Objecten

NGC 4755 – Het Juwelendoosje – Caldwell 94 – Kappa Crucis sterrenhoop

NGC 4755 in Crux
NGC 4755 in Crux. Door ESO/Y. Beletsky – ESO, CC BY 4.0, Koppeling

NGC 4755 is een open sterrenhoop die ook bekend is onder de naam het Juwelendoosje. Het is één van de jongste open sterrenhopen die we kennen. De leeftijd wordt geschat op ongeveer 14 miljoen jaar.

De open sterrenhoop heeft een helderheid van magnitude 4.2 en bevat een honderdtal sterren. De sterrenhoop bevindt zich op een afstand van 6440 lichtjaar.

NGC 4755 werd in 1751-1752 ontdekt door Nicolas Louis de Lacaille. De Engelse astronoom John Herschel is verantwoordelijk voor de bijnaam “het Juwelendoosje”.

De sterrenhoop is als een enkele ster zichtbaar in de buurt van Bèta Crucis. De helderste sterren in de sterrenhoop zijn allemaal superreuzen. De drie helderste sterren van de groep worden “het verkeerslicht” genoemd vanwege hun verschillende kleuren. Kappa Crucis is vanwege zijn opvallende rode kleur de opvallendste ster in de sterrenhoop die voornamelijk blauw-witte sterren telt.

Kolenzak-nevel – Caldwell 99

De Kolenzak nevel in Crux
Deel van de Kolenzak nevel in Crux. By ESO – ESO website, CC BY 4.0, Link

Ook in Crux ligt de Kolenzak-nevel (In het Maori wordt de Kolenzaknevel Te Pãtiki genoemd). Op de foto een overzicht van Crux met de grote Kolenzak-nevel, vaag is ook nog het Juwelendoosje zichtbaar). Dit is een enorme donkere stofwolk op een afstand van slechts 550 lichtjaar. De nevel ligt net ten zuiden van de Juwelendoos en is onder goede omstandigheden zichtbaar met het blote oog. Uit schorstekeningen die gevonden zijn op Groote Eylandt in Australië blijkt dat de aboriginals 40.000 jaar geleden de nevel al kenden. Zij zagen de nevel als een vis omringd door twee broers (de helderste twee sterren van Crux). In Polynesië is de nevel bekend als Te Paniwi a Taewa oftewel de Zwarte Vis. De ontdekkingsreiziger Vespucci noemde de nevel “zwarte Canopus”.

Donkere nevels bestaan uit massieve wolken van interstellair gas en stof. Ze zijn zo massief dat ze licht van verder weg gelegen sterren tegenhouden. Aan de noordelijke sterrenhemel is de Paardenkopnevel in Orion het mooiste voorbeeld van een donkere stofnevel.

NGC 4609

NGC 4609 in Crux
NGC 4609 in Crux. Door Roberto MuraEigen werk, CC BY-SA 3.0, Koppeling

Twee graden ten noordoosten van de ster Acrux staat ook nog de zwakke open sterrenhoop NGC4609. De sterrenhoop bevindt zich acht maal verder weg dan de Kolenzak. NGC 4609 heeft een visuele helderheid van magnitude 6,9 en een schijnbare grootte van 6,0′.

NGC 4609 werd op 12 mei 1826 ontdekt door de Schotse astronoom James Dunlop.

IAU-kaart van het sterrenbeeld Crux
IAU-kaart van het sterrenbeeld Crux – Zuiderkruis
IAU-kaart van het sterrenbeeld Crux – Zuiderkruis

Download de kaart van het sterrenbeeld Crux – Zuiderkruis.

 

Eerste publicatie: 20 juli 2009
Laatste keer gewijzigd op: 28 juni 2020