Wie was Jérôme Lalande

Het is vandaag de sterfdag van de Franse astronoom Jérôme Lalande. De Franse astronoom, vrijmetselaar en schrijver Jérôme Lalande werd op 11 juli 1732 geboren. Hij is het best bekend voor het bepalen van de parallax van de Maan in 1751 vanuit Berlijn. Hij deed dit in opdracht van de Franse Academie van Wetenschappen. Zijn planetaire tabellen, waarin hij correcties voor onderlinge verstoringen introduceerde, waren tot het einde van de 18^de eeuw de beste die beschikbaar waren.

Jérôme Lalande – zijn jonge jaren

Lalande studeerde eerst aan het Jezuïeten College in Lyon en vertrok later naar Parijs voor een studie rechten. Tijdens zijn studie in Parijs woonde hij in het Hotel de Cluny waar de Franse astronoom en cartograaf Joseph-Nicolas Delisle een sterrenwacht had. Ondanks dat hij zijn rechtenstudie bijhield raakte Lalande ook geïnteresseerd in astronomie en begon hij Delisle’s astronomiecolleges aan het Collège Royale en lezingen van Pierre Lemonnier over wiskundige natuurkunde bij te wonen.

Een gedreven waarnemer

Ondanks dat hij als assistent van Delisle een toegewijd waarnemer was voltooide hij in 1751 zijn rechtenstudie en had hij in zijn geboorteplaats Bourg-en-Bresse een praktijk. Nicolas-Louis de Lacaille werd erop uitgestuurd om waarnemingen te doen om de afstanden tot de Maan en Mars te bepalen. Lemonnier werd verantwoordelijk voor de waarnemingen en Berlijn maar hij vroeg Lalande om zijn plaats in te nemen. Na het stimuleren van contacten met Pierre-Louis Mofreau de Mapertuis en Leonhard Euler in Berlijn publiceerde Lalande enkele reducties van zijn metingen in de Mitteilungen der Akademie von Berlin und Paris.

Zijn werk leidde tot zijn benoeming tot buitenlands lid van de Pruisische Academie van Wetenschappen en in 1752 tot directeur van de Berlijnse sterrenwacht.

Daarna ontstond er een dispuut met zijn leermeester Lemonnier over de juiste berekening van de baan van de Maan (equatoriaal-horizontale parallax). Een commissie van de Academie van Parijs besliste in het voordeel van Lalande. Voor Lalande was dit echter slecht een Pyrrusoverwinning aangezien zijn relatie met zijn leermeester Lemonnier daarna bekoelde. In 1764 werd Lalande verkozen tot buitenlands lid van de Göttingen Academie van Wetenschappen. De wetenschappelijke resultaten van Lalande werden gepubliceerd in Acta eruditorum en via de Berlin Academie en de Paris Academie.

Komeet Halley en de Maan parallax

Om de parallax van de Maan te bepalen moest Lalande eerst enkele aannames berekenen. Het was bijvoorbeeld belangrijk om erachter te komen in hoeverre de Aarde verschilt van de perfecte bol omdat onze planeet aan de polen is afgeplat. Lalande en Lemonnier waren het niet eens over het probleem en de Academie van Parijs richtte een commissie op die genoegen nam met Lalande’s versie. Lalande werkte vervolgens als assistent van Alexis-Claude Clairaut aan een betere baanberekening van de komeet Halley en werkte, net als Clairaut, d’Alembert en Euler, aan het drielichamenprobleem. Met behulp van methodes van Clairaut was Lalande in staat om de baanverstoringen van de komeet door grote planeten met succes te berekenen. Hij werd in dit omvangrijke werk gesteund door Nicole-Reine Lépaute (1723 – 1788) wiens bijdrage, net als andere vrouwelijke wiskundigen van die tijd, die “berekeningen” mochten uitvoeren voor hun mannelijke collega’s, grotendeels werd genegeerd. Voor “Halley” voorspelde Lalande dat de komeet een paar maanden later zou komen dan verwacht bij zijn volgende nadering van de baan van de Aarde. Dit had te maken met de ongewoon sterke baanverstoringen door Jupiter. Charles Messier had tevergeefs gezicht naar de in 1751 verwachtte komeet. Halley werd voor het eerst waargenomen eind 1758 door Johann Georg Palitzsch en het perihelium in maart 1759 was tot op vier weken nauwkeurig. Dat was een groot succes voor de nieuwe theoretische baanverstoringsmethodes. De triomf van Lalande werd door zijn tijdgenoten beschouwd als een triomf van het voornamelijk mechanistische wereldbeeld van de Verlichting.

Lalande’s latere jaren

Lalande was ook betrokken bij de verwerking van de gegevens van de Venusovergangen van 1761 en 1769, inclusief die van James Cook in de Stille Zuidzee. In 1771 slaagde Lalande erin om een verbeterde berekening van de baan van de Aarde te presenteren op basis van wereldwijde waarnemingen van de Venusovergang van 1761 en 1769. Zijn verklaring van deze “astronomische eenheid” van 153,1 miljoen kilometer komt al overeen met de huidige waarde van 149,6 miljoen kilometer (± 2%). Van 176 tot 1766 reisde hij naar Italië waar hij tijdens een audiëntie bij de paus vroeg om de werken van Nicolas Copernicus en Galileo van de “index” te verwijderen. Tussen 1760 en 1776 en tussen 1794 en 1807 was Lalande redacteur van de astronomische almanak Connaissance des temps. Hij voegde nauwkeurige tabellen toe van afstanden tot de Maan en sterren.

In 1762 werd Lalande benoemd tot hoogleraar sterrenkunde aan het Collège Royale, een functie die hij 46 jaar bekleedde. In 1791 werd hij verkozen tot hoofd van het Collège de France waar een van zijn eerste daden was om vrouwen toe te laten tot alle klassen. Vier jaar later werd Lalande benoemd tot directeur van de Parijse sterrenwacht.

Een bijzonder karakter

Samen met zijn vriend Claude Adrien Helvétius stichtte hij in 1776 een van de belangrijkste vrijmetselaarsloges in het tijdperk van de Verlichting, de zogenaamde filosofenloge van Les Neuf Soeurs in Parijs. Hij was zelf hun eerste logemeester. Hij droeg 250 artikelen op het gebied van astronomie bij aan de encyclopedie van Diderot en dÁlembert.

Lalande’s minares Louise du Pierry (geboren in 1746) werd later de eerste vrouwelijke oogleraar astronomie. De verlichtingsfilosoof Lalande stond bekend als een atheïst, wat in zijn voordeel was tijdens de Franse revolutie. In 1799 verscheen zijn woordenboek voor atheïsten waarin hij later, tot zijn ongenoegen, ook Napoleon Bonaparte opnam.

Zijn “lelijkheid” was doelwit van veel karikaturen. Zelf nam hij er geen aanstoot aan en liet hij zijn relaties met vrouwen niet door verstoren. Lalande was bevriend met Voltaire, een notoir kattenhater. Toen Voltaire zei dat die dieren zich nog niet eens onder de 33 sterrenbeelden hadden geschaard vernoemde de kattenliefhebber Lalande het sterrenbeeld Felis (kat). Echter, veel astronomen vonden dit niet leuk en het sterrenbeeld werd in slechts een paar steratlassen opgenomen.

Van de andere kant, tijdens het eerste Europese astronomische congres in 1798 in Gotha, waar Lalande op uitnodiging van Franz Xaver von Zach de astronoom Johann Elert Bode ontmoette, werd besloten dat de hete luchtballon van Lalande mocht blijven. Dit sterrenbeeld werd omstreeks 1922 ook verbannen van officiële kaarten.

Jérôme Lalande overleed op 4 april 1807 op 74-jarige leeftijd. Hij ligt begraven op het beroemde Parijse kerkhof Père Lachaise.

Eerste publicatie: 4 april 2023
Bron: Wikipedia, scihi & anderen