Sterrenbeelden

Het sterrenbeeld Capricornus – Steenbok

Het sterrenbeeld Capricornus uit de steratlas van Johann Bayer
Capricornus – uit de Uranometria van Johann Bayer uit 1603.

Capricornus is een sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel. De naam is Latijns voor “geit”. Capricornus behoort tot de sterrenbeelden van de Dierenriem. Het is één van de 48 klassieke sterrenbeelden van Ptolemeus. Het sterrenbeeld bevat minstens drie sterren waarbij een planeet is aangetoond. Ook de bolhoop Messier 30 is in dit sterrenbeeld te vinden.

Er zijn maar liefst vijf meteorenzwermen die hun radiant in het sterrenbeeld hebben: de Alpha Capricorniden, de Chi Capricorniden, de Sigma Capricorniden, de Tau Capricorniden en de Capricorniden-Sagittariden.

Capricornus behoort samen met Aries, Taurus, Gemini, Cancer, Leo, Virgo, Libra, Scorpius, Sagittarius, Aquarius en Pisces tot de Dierenriem-familie van sterrenbeelden.

Gegevens Sterrenbeeld

Nederlandse naam Latijnse naam Afkorting Genitief
Steenbok Capricornus Cap Capricorni
Zichtbaarheid Juli – Oktober (aangegeven zijn de maanden waarin het sterrenbeeld om 22 uur boven de horizon staat) voor waarnemers tussen de 60ste en de -90ste breedtegraad
Grootte In grootte is Capricornus het 40ste sterrenbeeld. Het sterrenbeeld beslaat een oppervlakte van 414 (°)2 aan de sterrenhemel.
Omgeving Het sterrenbeeld wordt omringd door Aquarius, Aquila, Sagittarius, Microscopium en Pisces Austrinus
Meteorenzwermen α-Capricorniden, χ-Capricorniden, σ-Capricorniden,  τ-Capricorniden en de Capricorniden-Sagittariden

Gegevens sterren

1) Deze namen zijn geautoriseerd door de Internationale Astronomische Unie. Alleen de sterren die een naam hebben zijn opgenomen in het overzicht.

Ster

Naam

Betekenis

Helderheid
(magnitude)

Afstand
(lichtjaar)

α Cap Algedi 1)
ook Al Giedi
Babylonische naam: Qarnu-Shahu
Geit 3,56 108,7
β Cap Dabih 1) De slachting 3,03 345,1
γ Cap Nashira 1)
Babylonische naam: Mahar-Sha-Hi-Na-Shahu
Zij die goed nieuws brengt 3,68 139,1
δ Cap Deneb Algiedi 1)
Babylonische naam: Arkat-Sha-Hi-Na-Shahu
Staart van de geit 2,84 38,58
ν Cap Alshat 1) De schapen 4,77 252,8

 

de namen van de sterren in het sterrenbeeld Capricornus - Steenbok
Het sterrenbeeld Capricornus – Steenbok met de namen van de sterren. Credit: Kuuke’s Sterrenbeelden

Beschrijving

Capricornus wordt vaak vertaald als de zeegeit of de geitvis maar de naam betekent eigenlijk gehoornde geit.

Het is een oud, zo niet het oudste, sterrenbeeld en één van de eerste sterrenbeelden van de dierenriem. Steenbok is een heel zwak sterrenbeeld. Op oude Babylonische kleitabletten van meer dan drieduizend jaar geleden wordt het sterrenbeeld al afgebeeld als een geit of geit-vis. Het sterrenbeeld is één van de 48 die Ptolemeus beschrijft in de Almagest.

Gehoornde dieren en speciaal de steenbok waren in het prehistorische Midden-Oosten aanbeden dieren. Op aardewerk van 5500 v. Chr. komen al symbolen voor van gehoornde figuren. Er zijn aanwijzingen dat in oude culturen het sterrenbeeld veel groter was en bestond uit de huidige sterrenbeelden Aquarius en Capricornus. In de Sumerische astronomie werd het sterrenbeeld geassocieerd met de god Ea of Enki. Deze god bracht cultuur vanuit het water over op de mensheid.

In de astrologie wordt het sterrenbeeld geassocieerd met het teken Ram (22 december – 19 januari) en het element aarde (samen met Taurus en Virgo).

Ondanks dat het in het verre verleden een belangrijk sterrenbeeld was bestaat het uit relatief zwakke sterren en het is moeilijk om uit het sterrenbeeld een steenbok te herkennen. De sterren van Steenbok zijn over het algemeen van magnitude 3 en 4.

Op 23 september 1846 werd door de Duitse astronoom Johann Galle de planeet Neptunus ontdekt. De planeet stond op dat moment in de buurt van de ster δ Capricornii.

α Capricorni heet in het Arabisch Al Giedi of Algedi wat geit betekent. Het is een optische dubbelster: de sterren horen in werkelijkheid niet bij elkaar. Echter beide sterren zijn weer wel echte dubbelsterren.

β Capricorni heet in het Arabisch Dabih oftewel de geluksbrenger van de slachters. Deze ster diende aan het begin van de winter als signaal voor de slacht. Drieduizend tot vierduizend jaar geleden stond de zon aan het begin van de winter in dit sterrenbeeld.

δ Capricorni is de helderste ster van het sterrenbeeld.

Mythologie

Grieks-Romeinse mythologie

Capricornus is na Cancer – Kreeft – het zwakste sterrenbeeld aan de sterrenhemel maar toch gaat de geschiedenis van het sterrenbeeld terug tot de 21-ste eeuw voor Christus.

Het verhaal over Capricornus is van oorsprong afkomstig van de Babyloniërs en de Sumeriërs. De Sumeriërs kenden het sterrenbeeld als de geitvis SUHUR-MASH-LA en de Babylonische stercatalogus die teruggaat tot 1000 jaar voor Christus duidt het sterrenbeeld aan als MUL.UHUR.MAS, de geitvis. In de vroege Bronstijd markeerde Capricornus de winter zonnewende en in de moderne astrologie begint Capricornus nog steeds op de eerste dag van de winter.

De Grieken associeerden het sterrenbeeld met de bosgod Pan die de benen en de horens had van een geit. Zijn zoon Crotus wordt vaak geassocieerd met het naburige sterrenbeeld Sagittarius.

Pan werd door Zeus aan de sterrenhemel geplaatst omdat hij de goden verschillende keren had geholpen. Zo steunde Pan de goden in de oorlog tegen de Titanen en waarschuwde hij de goden dat Typhoon, een monster dat door Gaia was gestuurd om tegen de goden te vechten, in aantocht was. Hij suggereerde ook dat de goden zich in dieren moesten veranderen tot het gevaar was geweken.

In de mythe ontweek Pan het monster door in de Nijl te springen en het onderste deel van zijn lichaam in een vis te veranderen. Uiteindelijk doodde Zeus het monster Typhoon met zijn bliksemschichten en wordt Capricornus nog steeds afgebeeld als een geit met het onderlichaam van een vis.

In een ander verhaal wordt Capricornus geassocieerd met Amalthea. Dit is de geit die Zeus voedde toen hij nog een kind was en hij verborgen werd gehouden voor zijn vader Chronos. Chronos had al zijn andere kinderen, de toekomstige goden en godinnen, verslonden omdat een voorspelling had gezegd dat hij door één van hen van de troon gestoten zou worden.

Andere culturen

In de oude Chinese astronomie bevindt het sterrenbeeld Capricornus – Steenbok zich in het gebied van de Zwarte Schildpad van het Noorden, een van de vier symbolen van de Chinese sterrenbeelden.

Het Nakh-volk uit de (Georgië) noemde het sterrenbeeld in de Chechen-taal Neģara Bjovnaš – de daktorens.

Op de Society Eilanden, die deel uit maken van Polynesië, wordt de figuur van Capricornus “Rua-o-Mere” genoemd. Dit betekent de “grot van ouderlijke verlangens”.

Capricornus op oude sterrenkaarten

Capricornus – uit de Uranometria van Johann Bayer uit 1603.

Capricornus – uit de Atlas Celeste van John Bevis (± 1750)

Capricornus – uit de Uranographia van Johannes Hevelius (± 1690)

Capricornus - Urania's Mirror
Capricornus – uit Urania’s Mirror (± 1825). By Sidney Hall – This image is available from the United States Library of Congress’s Prints and Photographs divisionunder the digital ID cph.3g10071.This tag does not indicate the copyright status of the attached work. A normal copyright tag is still required. See Commons:Licensing for more information., Public Domain, Link

De sterren van Capricornus

Delta Capricorni – δ Capricorni – Deneb Algedi
Delta Capricorni heeft een visuele helderheid van magnitude 2,9. Het is een viervoudige ster op een afstand van 39 lichtjaar van de Zon. De helderste van de vier, Delta Capricorni A heeft een lichtsterkte van 8 maal de lichtsterkte van de Zon.

Het is een spectroscopische dubbelster. De onzichtbare begeleider draait met een periode van 1,023 dagen om de hoofdcomponent heen waarmee de helderheid 0,2 magnitude daalt. Delta Capricorni is een Delta Scuti veranderlijke ster.

Er zijn nog twee begeleiders die om de ster heen draaien. Delta Capricorni C bevindt zich op een afstand van 1 boogminuut en heeft een helderheid van magnitude 16. Delta Capricorni D heeft een helderheid van magnitude 13 en bevindt zich op een afstand van 2 boogminuten van de hoofdster.

Delta Capricorni is bekend onder twee verschillende traditionele namen: Deneb Algedi en Sheddi. Deneb Algedi komt uit het Arabisch en betekent “de staart van de geit”. Deneb Algedi bevindt zich op de ecliptica en kan dus bedekt worden door de Maan en heel soms ook door planeten.

Beta Capricorni – β Capricorni – Dabih
Beta Capricorni bevindt zich op een afstand van 328 lichtjaar van de Zon. Het is een meervoudige ster. Beta 1 Capricorni (Dabih Major) heeft een visuele helderheid van magnitude 3,1 en Beta 2 Capricorni (Dabih Minor) heeft een visuele helderheid van magnitude 6,1. De twee sterren zijn 3,5 boogminuten van elkaar gescheiden aan de sterrenhemel. Fysiek staan ze 0,34 lichtjaar van elkaar af en draaien ze met een periode van ongeveer 700.000 jaar om een gezamenlijk zwaartepunt heen.

Beide sterren zijn ook dubbelsterren. Beta 1 Capricorni bestaat minimaal uit drie sterren waarvan de helderste een helderheid heeft van magnitude 3,1 en de begeleider een helderheid heeft van magnitude 7,2. De twee sterren draaien met een periode van 3,77 jaar om elkaar heen. De begeleider is zelf ook weer dubbel. Deze begeleider draait met een periode van 8,7 dagen om zijn ster heen.

Beta 2 Capricorni bestaat uit een hoofdcomponent van magnitude 6,1. De hoofdcomponent heeft een lichtsterkte van 40 * de lichtsterkte van de Zon. De begeleider is een zogenoemde kwik-mangaan ster.

De traditionele naam Dabih komt van het Arabische “al-dhabih”, de slager.

Alpha Capricorni – α Capricorni – Algiedi
Alpha Capricorni is een optische dubbelster. De traditionele naam komt van het Arabische “al-jady” en dat betekent “de bok”. De ster bestaat uit twee verschillende stersystemen: Alpha 2 Capricorni (Prima Algiedi) en Alpha 2 Capricorni (Secunda Algiedi) die 0,11° gescheiden aan de sterrenhemel staan.

Alpha 1 Capricorni is een dubbelster op een afstand van ongeveer 690 lichtjaar. De hoofdcomponent heeft een visuele helderheid van magnitude 4,3 en de begeleider heeft een helderheid van magnitude 8. Deze begeleider staat op een afstand van 0,65 boogseconden.

Alpha 2 Capricorni begint zich op een afstand van 109 lichtjaar van de Zon. De ster heeft een visuele helderheid van magnitude 3,6.

Gamma Capricorni – γ Capricorni – Nashira
Gamma Capricorni bevindt zich op een afstand van ongeveer 139 lichtjaar van de Zon. De ster heeft een visuele helderheid van magnitude 3,7. Het is een Alpha-2 Canum Venaticorum-veranderlijke ster. De helderheid varieert 0,03 magnitude. Dit zijn sterren met een sterk magneetveld en een afwijkende chemische samenstelling.

Nu Capricorni – ν Capricorni – Alshat
Nu Capricorni is een dubbelster met een gezamenlijke visuele helderheid van magnitude 4,76. Het dubbelstersysteem is ongeveer 253 lichtjaar van de Aarde verwijderd. De beide componenten heten Nu Capricorni A en Nu Capricorni B.

De hoofdcomponent A is een ster van spectraalklasse A en een visuele helderheid van magnitude 4,77. De begeleider heeft een helderheid van magnitude 11,8. De beide sterren zijn 54,1 boogseconden van elkaar gescheiden.

De naam Alshat komt uit het Arabisch en betekent “de schapen”. In 2016 organiseerde de internationale Astronomische Unie de Working Group on Starnames. Deze werkgroep hield zich bezig met het catalogiseren en standaardiseren van eigennamen van sterren. De WSGN kende op 30 juni 2017 de naam “Alshat” toe aan Nu Capricorni A.

Zeta Capricorni – ζ Capricorni – Yen
Zeta Capricorni bevindt zich op een afstand van ongeveer 398 lichtjaar van de Zon. De ster heeft een visuele helderheid van magnitude 3,8. Het is een dubbelster waarvan de helderste component een zogenaamde barium-ster is die overmatig veel van het element preaseodymium heeft.

Theta Capricorni – θ Capricorni – Dorsum
Theta Capricorni bevindt zich op een afstand van ongeveer 158 lichtjaar van de Zon. De ster heeft een visuele helderheid van magnitude 4,1. De naam van de ster komt van het Latijnse woord voor “achterste” (van de geit).

Omega Capricorni – ω Capricorni – Baten Algiedi
Omega Capricorni bevindt zich op een afstand van 630 lichtjaar van de Zon. De ster heeft een visuele helderheid van magnitude 4,1. Het is een veranderlijke ster.

De traditionele naam komt uit het Arabisch en betekent “de buik van de geit”.

Psi Capricorni – ψ Capricorni
Psi Capricorni bevindt zich op een afstand van 47,9 lichtjaar van de Zon. De ster heeft een visuele helderheid van magnitude 4,2.

Tau Capricorni – τ Capricorni
Tau Capricorni is een dubbelster: de omlooptijd van de begeleider bedraagt 95 jaar. De sterren zijn van magnitude 5,5 en 7.

De deep sky objecten in Capricornus

Messier 30

Messier 30 in Capricornus
Messier 30 in Capricornus. Door en:NASA, en:STScI, en:WikiSkyen:WikiSky’s snapshot tool – [1], Publiek domein, Koppeling
Object: Messier 30
Andere benamingen: M30, NGC 7099
Type Object: bolhoop
Afstand: 26100 lichtjaar
Visuele helderheid: 7.2
Schijnbare grootte: 12 boogminuten

Messier 30 is een open sterrenhoop die zich op een afstand van 26100 lichtjaar van de aarde bevindt. De bolhoop is ongeveer 90 lichtjaar in doorsnede en nadert ons met een snelheid van 182 kilometer per seconde. In de bolhoop zijn een twaalftal veranderlijke sterren aangetroffen en één dwerg supernova. Waarnemingen vanaf de Aarde en met de Hubble Space Telescope hebben aangetoond dat de kern van deze bolhoop in elkaar is gestort door de hoge concentratie zware sterren in het centrum. Met behulp van de Chandra röntgensatelliet zijn diverse sterke röntgenbronnen gevonden in de kern: vermoedelijk één of meerdere zwarte gaten.

M30 is niet zo heel erg gemakkelijk te vinden. In een verrekijker is M30 een lastig object en er staan geen erg heldere sterren in de buurt. Maak je het sterrenbeeld Capricornus goed eigen. M30 staat op ongeveer één vingerbreedte (half verrekijker beeldveld) ten oosten van de ster Zeta Cap. Telescopen met een doorsnede vanaf 10 cm tonen iets van de sterren van M30. Met een grote telescoop, 20 cm of meer, komt M30 pas goed tot zijn recht.

Messier ontdekte de bolhoop in de nacht van 3 op 4 augustus 1764. In zijn kleine refractor was de bolhoop nauwelijks zichtbaar, alleen een vage grijze ronde pluk. Ook in zijn grote refractor bij een vergroting van 104 maal zag Messier geen aanduidingen voor sterren. Het was, zoals gebruikelijk in die tijd, William Herschel die de ware pracht van de bolhoop ontdekte met behulp van zijn grote telescopen. Hij bestudeerde M30 voor het eerst in 1783.

IAU-kaart van het sterrenbeeld Capricornus
IAU-kaart van het sterrenbeeld Capricornus – Steenbok
IAU-kaart van het sterrenbeeld Capricornus – Steenbok

Download de kaart van het sterrenbeeld Capricornus – Steenbok.

 

Eerste publicatie: 17 juli 2009
Laatste keer gewijzigd op: 27 maart 2020